ایران احتمالا در حال گسترش محور پدافند هوایی خود در لبنان و سوریه است

گزارش‌ها از استان دیرالزور سوریه حاکی ا‌ست که شبه‌نظامیان احتمالا فعالانه در حال آموزش استفاده از سامانه موشکی پیشرفته «۱۵-خرداد» در پدافند هوایی ارتفاع متوسط-تا-بلند هستند که شبیه سامانه پاتریوت ارتش آمریکا است. حضور واحدهای ۱۵-خرداد در داخل سوریه تایید نشده، و اگر هم واقعا به آنجا منتقل شده باشند، مقصد نهایی آن‌ها معلوم نیست. با این حال، دمشق و تهران گویا در جولای ۲۰۲۰ توافق کردند که شماری از سامانه‌های پدافند هوایی ایران از جمله ۱۵-خرداد به رژیم اسد داده شود. این سامانه از قرار می‌تواند همزمان با حداکثر شش هدف در اندازه جت جنگنده از فاصله ۱۲۰ کیلومتری درگیر شود.

معامله یادشده همین‌طور احتمالا به منظور سودبردن حزب‌الله بوده که نیروی نیابتی اصلی تهران در منطقه و بازیگری فعال و پرسابقه در انتقال مخفیانه تسلیحات پیشرفته از طریق سوریه به داخل لبنان است. احتمال ورود سامانه‌های پیشرفته مثل ۱۵-خرداد به جنوب لبنان یا جنوب‌غرب سوریه نگران‌کننده است؛ به‌ویژه در چارچوب جاری جنگ اسرائیل با حماس و زدوخوردهای مرزی در حال گسترش آن با حزب‌الله، در کنار تلاش‌های ارتش آمریکا برای مقابله با افزایش حملات از سوی شبه‌نظامیان سوری و عراقی. در تئوری، ۱۵-خرداد تلاش‌های نیابتی را برای مقابله با عملیات‌های هوایی اسرائیل در نواحی مرزی یا عمیق‌تر در داخل لبنان و سوریه به شکل قابل ملاحظه بهبود خواهد بخشید؛ ‌به‌ویژه اگر با یک سامانه دفاع نقطه‌ای مثلا پانتسیر جفت شود که گروه واگنر روسیه گویا قصد دارد به حزب‌الله تحویل دهد.

Open image

تقویت پدافندهای هوایی برای حزب‌الله و دیگر نیروهای نیابتی

در حال حاضر توانایی حزب‌الله برای درگیری با اهداف هوایی محدود است به توپ‌های ضدهوایی کوتاه‌برد، سامانه‌های پدافند هوایی تک‌نفره مثل استرلا-۳ (Strella-3) و ایگلا-۱(Igla-1) ساخته روسیه، میثاق ایرانی (کپی شده از روی کیو.دبلیو-۱ چینی) و موشک‌های کروز دفاع هوایی موسوم به «آیتم ۳۵۸» (پایین را ببینید). حزب‌الله گویا برخی از این سلاح‌ها را به سمت پهپادهای اسرائیلی در روزهای اخیر شلیک کرده است، و حتی توانمندی‌های محدودش از مدت‌ها پیش از بحران اخیر نیز ظاهرا دامنه عملیات‌های هوایی اسرائیل را تحت تاثیر قرار داده بود. اما به طور کلی، توانمندی‌های حزب‌الله در برابر قدرت هوایی پیشرفته و توانایی اسرائیل برای اجرای حملات دورایستا با استفاده از مهمات دقیق دوربرد، قادر به رقابت نیست.

این اختلاف توانمندی، همراه با حملات هوایی مستمر اسرائیل به اهداف نظامی ایرانی در سوریه، تهران را وادار کرد تا از سال ۲۰۱۹ تلاش خود را برای ایجاد یک «محور پدافند هوایی» شدت بخشد. رژیم با برنامه‌ریزی برای انتقال سلاح به عراق و سوریه یا تلاش در آن جهت کوشید در ناحیه‌ای گسترده، از مرز غربی خود تا داخل لبنان، عملیات‌های هوایی دشمن را با دشواری روبرو کند. از قرار معلوم، ایران دست‌کم از سال ۲۰۱۸ مشغول ارسال موشک‌های کروز پدافند هوایی «آیتم ۳۵۸» بوده است ‌ــ‌نه تنها به حزب‌الله، که همچنین به شبه‌نظامیان عراقی و حتی حوثی‌های یمن. این سلاح منحصربه‌فرد و دارای موتور جت احتمالا در حادثه ۸ نوامبر که طی آن حوثی‌ها ادعا کردند یک پهپاد شناسایی ام‌.کیو-۹ آمریکایی را بر فراز آب‌های یمن سرنگون کردند، استفاده شده است.

تا اینجا به نظر می‌رسد که اسرائیل بیشتر اقدامات برای انتقال سامانه‌های پدافند هوایی میان‌برد روسی و ایرانی از سوریه به لبنان را عقیم کرده باشد؛ از جمله ارسال سامانه‌های اوسا ۹کی۳۳ (9K33 Osa) معروف به اس.‌آ-۸، و بوک -ام۲ (Buk-M2) معروف به اس.‌آ-۱۷. آوریل امسال، اسرائیل به یک رادار اخطار زودهنگام ایران به نام «مطلع‌الفجر» (دارای برد ۵۰۰ کیلومتر) که در حال کار بود، در نزدیکی حمص حمله کرد.

اما ۱۵-خرداد کلاس متفاوتی از پدافند هوایی را معرفی می‌کند و می‌تواند این ضعف پدافندی را کمتر کند. این سامانه که ابتدا در سال ۲۰۱۹ رونمایی شد، ظاهرا سال بعد در ایران وارد خدمت عملیاتی شد. این یک سامانه سیار جاده‌ای است و قطعاتش را می‌توان در یک هواپیمای ترابری ایلیوشین ایل-۷۶ جابجا کرد. رادار درگیرشونده و ایستگاه کنترل آن روی یک کامیون سوار شده‌اند که این سامانه را قادر به تغییر مکان سریع می‌کند.

البته حتی یک سامانه بسیار سیار هم در برابر تلاش‌های مصمم دشمن برای نابودی آن آسیب‌پذیر است، به‌ویژه اگر نزدیک مرز اسرائیل در نقش ممانعت از دسترسی عملیاتی آن ]به داخل قلمرو هدف[ مستقر شده باشد. محافظت از ۱۵-خرداد با سامانه پانتسیر یادشده (۲۰ کیلومتر برد درگیری) می‌تواند این ضعف را قدری کاهش دهد. راه دیگر آن است که سامانه‌های خرداد را در جایی عمیق‌تر در داخل خاک لبنان یا سوریه مستقر کنند تا از اهدافی مثل فرودگاه دمشق یا بیروت (از جمله پایگاه حزب‌الله در منطقه ضاحیه) و شاهراه استراتژیکی که دو پایتخت را به هم وصل می‌کند، حفاظت شود. در تئوری، اگر ایران این سامانه را برای شلیک موشک‌های دوربردتر (مثلا تا ۲۰۰ کیلومتر) پیکربندی کند، یا سامانه‌های پیشرفته‌تری را از زرادخانه داخلی خود ارسال کند، هر دو کشور [لبنان و سوریه] می‌توانند حتی حباب‌های دفاعی خود را تا بیشتر از محدوده ۱۲۰ کیلومتر فعلیِ ۱۵-خرداد گسترش دهند.

Open image

جدول کامل را ببینید.

جدول را به صورت نسخه پی.دی.اف قابل چاپ دریافت کنید.

سامانه‌های پدافند هوایی ایرانی عموما با نظر به سهولت عملیات طراحی شده‌اند، و بعید است ۱۵-خرداد از این امر مستثنی باشد ‌ــ‌ترکیبی از خدمه‌های ایرانی، حزب‌الله، سوری، و احتمالا عراقی و مشاوران فنی باید بتوانند در مدتی کوتاه‌ آن را به ‌طور موثر اداره کنند. با این حال، این سامانه حتی بعد از سه سال خدمت شاید هنوز به سقف توان عملیاتی خود نرسیده باشد، و باور بر آن است که رشد تولید چنین سامانه‌هایی در ایران کند است. بنابرین، به منظور تامین فوری ۱۵-خرداد برای شبه‌نظامیان یا نیروهای نظامی سوریه احتمالا ایران باید از موجودی این سامانه‌ها در داخل کشور استفاده کند و از پرسنل «نیروی پدافند هوایی جمهوری اسلامی» برای کمک به اداره و نگهداری آن‌ها بهره ببرد.

پدافند هوایی به عنوان «اولویت اول»

در سال ۲۰۰۸، علی خامنه‌ای رهبر ایران فرمانی صادر کرد که پدافند هوایی را همتای برنامه بسیار مهم موشک‌های بالستیک رژیم قرار می‌داد و یک نیروی پدافند هوایی یکپارچه ایجاد کرد. تا سال ۲۰۱۹، نیروی پدافند هوایی به یک شاخه مستقل از نیروهای مسلح ملی تبدیل شد که تحت نظارت مقر پدافند هوایی جدیدی قرار داشت که شامل عناصری از فرماندهی پدافند هوایی سپاه پاسداران می‌شد.

رژیم در توسعه شبکه یکپارچه پدافند هوایی داخلی بسیار فعال بوده است و ‌این هدف نیازمند ایجاد یک پایگاه صنعتی بومی و متخصص بود که بدون کمک عمده خارجی قادر به تولید انواع زیادی از رادارها، پیوندهای ارتباطی، و آتشبارهای موشکی با بردهای متفاوت باشد (هرچند آشکار است که بسیاری از طرح‌ها، تجهیزات الکترونیک، و سامانه‌های فرعی روسیه، چین، و کشورهای غربی را در کار خود ترکیب کردند). توانمندی‌های بومی ایران با خرید سامانه موشکی زمین به هوا (سام) از نوع تور-ام۱ (Tor-M1) در سال ۲۰۰۶ و اس-۳۰۰ در سال ۲۰۱۶، بیشتر تقویت شد.

تهران همواره مشتاق بوده تا سلاح‌های ساخت خود را صادر کند؛ به‌ویژه حالا که محدودیت‌های مرتبط با آن در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل رسما منقضی شده است. با این حال، تا پیش از گزارش‌های جدید از سوریه درباره سامانه ۱۵-خرداد، شواهد اندکی وجود داشت که نشان دهد رژیم واقعا موفق به ارسال چنین سامانه‌هایی شده است ‌ــ‌غیر از یک گلوله تکی از موشک صیاد-۲سی که در سال ۲۰۱۸ پیش از آنکه به دست حوثی‌ها برسد (احتمالا به منظور مهندسی معکوس)، از سوی عربستان سعودی توقیف شد.

نتیجه‌گیری

ایران و نیروهای نیابتی «محور مقاومت» آن مدت‌های مدید برای اخلال در کار دو دشمن بزرگ خود، اسرائیل و آمریکا، به شیوه‌های نامتقارن متکی بوده‌اند. آن‌ها برای این هدف و به عنوان روشی برای جبران ناتوانی‌شان در ایجاد هرگونه چالشی در آسمان، به ‌طور مستمر زرادخانه‌های راکتی و موشکی خود را گسترش دادند ‌ــ‌تلاشی که با ظهور سامانه‌های ضدموشکی موثرتر اسرائیلی (مثل «گنبد آهنین») و توسعه سامانه‌های پدافند هوایی مدرن از سوی ایران تحول یافت. در آینده می‌توان انتظار داشت که تهران، هم برای ارتقای توانمندی‌های پدافند هوایی نیروهای نیابتی خود و هم برای مهار عملیات‌های هوایی دشمنانش از طریق استراتژی‌های مبتکرانه ضد-دسترسی به کاوش تمام گزینه‌های موجود ادامه دهد.

اکنون، هیچ محدودیتی از سوی سازمان ملل مانع فروش و انتقال سامانه‌های پدافند هوایی به متحدان ایران نمی‌شود مگر آن‌که دریافت‌کننده خودش تحت تحریم باشد. و با بودن روسیه و چین در شورای امنیت، هیچ بختی برای اقدام جدید علیه صادرات سلاح از سوی ایران با حمایت سازمان ملل وجود ندارد. بنابرین، واشنگتن باید با کمک شرکای آمریکا در خاورمیانه معاملات پدافند هوایی تهران را زیر نظر داشته باشد، و اگر لازم باشد با استفاده از اهرم منطقه‌ای خود و دیگر ابزارها، از انتقال سامانه‌های کلیدی از طریق زمین یا دریا جلوگیری کند یا در انتقال آن اخلال به وجود آورد.

فرزین ندیمی هموند ارشد انستیتو واشنگتن و متخصص امور امنیتی و نظامی ایران و منطقه خلیج ‌فارس است.