معاملات تسلیحاتی روسیه-ایران چه معنایی برای خاورمیانه دارد

در قرارومدارهای جدید بین روسیه و ایران برای تامین سلاح برای همدیگر، روسیه صدها پهپاد ایرانی برای بمباران شهرها و زیرساخت غیرنظامی اوکراین دریافت کرد، و ایران گویا قرار است جت جنگنده پیشرفته سو-۳۵ روسیه را دریافت کند. علاوه بر این، از قرار مسکو تسلیحات به غنیمت گرفته شده از آمریکا و غرب را هم به تهران داده است. کاخ سفید گفت ایران همچنین ممکن است «قطعات نظامی پیشرفته» و سلاح‌های بیشتر مثل هلیکوپترها و سامانه‌های دفاع هوایی دریافت کند. در واقع، یک نماینده مجلس ایران در ژانویه ادعا کرد ایران هم‌اکنون این سامانه‌ها را سفارش داده است و فقط منتظر تحویل گرفتن آن‌هاست.

علاوه بر همکاری در آموزش نظامی و توسعه سلاح، اضافه شدن جت‌های جنگنده چندمنظوره پیشتاز روسیه گامی مهم در تعمیق رابطه امنیتی مسکو-تهران است. به علاوه، نشانه‌ای از تغییر نسبت به گذشته است: در سال‌های اخیر، مسکو فروش تسلیحات خود را به ایران به دقت با دیگر روابط نظامی و دیپلماتیک خود در منطقه تنظیم می‌کرد. مهم‌ترین معامله در دهه گذشته خرید سامانه دفاع هوایی اس-۳۰۰ از سوی ایران در سال ۲۰۱۶ بود. آخرین باری که روسیه به ایران هواپیمای جنگی داد، اوایل دهه ۲۰۰۰ بود، زمانی که فقط شش فروند هواپیمای تهاجمی خاکی (برای عملیات غیردریایی) سو-۲۵ به ایران تحویل داد. این ارسال تسلیحات فاصله زیادی با سال‌های آخر جنگ سرد داشت؛ زمانی که اتحاد شوروی تعداد زیادی جت جنگنده، بمب‌افکن، تانک، زیردریایی، و سامانه دفاع هوایی به ایران فروخت.

جریان جدید انتقال سلاح از روسیه به ایران ممکن است در کوتاه‌مدت تغییر چشمگیری در موازنه کلی قوا در خاورمیانه ایجاد نکند. یک علتش این است که خسارت عظیم تجهیزات روسی در جنگ جاری در اوکراین احتمالا روسیه را وادار خواهد کرد تا صادرات سلاح خود را کاهش دهد. مهم‌تر آنکه قدرت نظامی اصلی ایران در توانمندی‌های نامتقارن نهفته است: استفاده‌ از پلتفرم‌های بی‌سرنشین، موشک‌های کروز، موشک‌های بالستیک، و شبکه پیچیده‌ای از نیروهای نیابتی منطقه‌ای. حتی برای به میدان فرستادن سو-۳۵ها، ایران مجبور خواهد بود تا گروهی خلبان را پرورش و آموزش دهد تا پرواز آن‌ها را عملیاتی کنند و یک کانال تعمیر و نگهداری نیز برای عملیاتی نگه داشتن آن‌ها راه‌اندازی کند. تحریم‌های خارجی علیه وزارت دفاع روسیه و فرسایش خود مسکو در میدان جنگ، برپایی کانال تعمیر و نگهداری را دشوار خواهد کرد، چون تامین قطعات یدکی برای پلتفرم‌های روسی با چالش روبرو خواهد بود. بنابرین، احتمالا زمان زیادی نیاز است تا ایران این سو-۳۵‌ها را در توان قدرت‌نمایی کلی خود ادغام کند.

پیامدهای بزرگ‌تر و مهم‌تر این محموله‌ها در بلندمدت است: توانایی ایران در مهندسی معکوس، شبیه‌سازی، و تولید انبوه قطعات این پلتفرم‌ها؛ امری که توانمندی‌های متعارف نظامی در زرادخانه ایران و نیروهای نیابتی‌اش را بیشتر خواهد کرد. ایران صنایع تسلیحاتی کاملا رشدیافته‌ای دارد و بنا به سابقه توانسته پلتفرم‌های زیادی از جمله جت‌های جنگنده، موشک‌ها، و قطعات هواپیما را مهندسی معکوس کند. ایران بعد از به غنیمت گرفتن پهپاد شناسایی آرکیو-۱۷۰ سنتینل آمریکا در سال ۲۰۱۱، انواع مسلح و غیرمسلح مهندسی معکوس‌شده آن را در ۲۰۱۴ رونمایی کرد. در سال ۲۰۱۸، یکی از آن مدل‌های کپی‌شده را از سوریه به آسمان اسرائیل پرواز داد که سرنگون شد. به علاوه، ایران چندین نسخه داخلی از موشک ضدتانک بی.‌جی.‌ام-۷۱ تاو را ساخته، از جمله «توفان» و انواع آن، که از آن زمان تاکنون به نیروهای نیابتی‌اش در سوریه و یمن ارسال کرده است. رقیبان اصلی ایران ‌ــ‌آمریکا و اسرائیل‌ــ‌ باید علاوه‌ بر مقابله با نیروی نظامی ایران با توانمندی‌های پیشرفته، برای مقابله با شبکه‌ای از نیروهای نیابتی مسلح به تسلیحات پیشرفته‌تر ساخت ایران هم برنامه‌ریزی کنند.

محموله‌های مسکو همین‌طور از چرخشی بالقوه مشکل‌ساز در صادرات سلاح این کشور به منطقه حکایت دارد. به ‌لحاظ تاریخی، روسیه ارسال سلاح را به خاورمیانه و مناطق مجاور به صورت متوازن انجام می‌داد. در واقع، صادرات تسلیحات روسیه به ایران در مقایسه با صادراتش به مصر، الجزایر، و هند به چشم نمی‌آمد. حال از قرار معلوم سو-۳۵‌های ارسالی به ایران همان جت‌هایی هستند که مصر قبلا خریداری کرده بود ولی ‌ــ‌تا حدی به خاطر احتمال تحریم آمریکا‌ــ‌ خرید آن‌ها را لغو کرد. تاثیر جنگ اوکراین و تحریم‌های متعاقب آن بر صنایع دفاعی روسیه صادرات سلاح‌های روسی به جاهای دیگر را پیچیده کرده است؛ در مارس ۲۰۲۲، یک تولیدکننده دفاعی روسیه ادعا کرد که امکان حصول تقریبا ۱ میلیارد دلار پرداخت در ازای تسلیحات، از سوی کشورهایی چون هند و مصر را ندارد. با توجه به اهمیت صادرات دفاعی برای اقتصاد روسیه، و با به خطر افتادن معاملات تسلیحاتی با مشتری‌های سنتی، شاید روسیه فروش‌های بیشتری را به سمت ایران روانه کند.

در بلندمدت، این محموله‌ها احتمالا مخارج دفاعی خاورمیانه را در واکنش افزایش خواهد داد. خاورمیانه همین حالا هم از واردکنندگان بیشترین سلاح در جهان است. این منطقه پنج کشور (عربستان سعودی، قطر، مصر، امارات متحده و کویت) از پانزده کشوری را در خود جای داده که بالاترین رقم واردات سلاح را دارند. و نُه کشور دیگر این منطقه (یعنی عمان، کویت، الجزایر، اردن، عربستان، مراکش، اسرائیل، امارات، و قطر) در صدر جدول بودجه نظامی به نسبت تولید ناخالص ملی قرار دارند (بر اساس داده‌های سال ۲۰۲۲). کشورهای منطقه دلیل چندانی برای مخارج بیشتر برای سلاح ندارند، ولی اضافه شدن جت‌های جنگنده روسی ]به زرادخانه ایران[ ‌ــ‌و احتمالا دیگر پلتفرم‌های روسی پیشرفته در آینده‌ــ‌ به هراس دولت‌های منطقه خواهد انجامید و احتمالا منجر به خرید پلتفرم‌های مشابه خواهد شد. مثلا اگر ایران سو-۳۵‌ها را به زرادخانه خود اضافه کند، ممکن است امارات بخواهد گفتگوها برای دریافت احتمالی اف-۳۵ را از سر بگیرد.

جریان انتقال سلاح روسیه به ایران همین‌طور می‌تواند روحیه سازش و همکاری را که در حال حاضر منطقه را فرا گرفته، بر هم زند. آشتی دیپلماتیک ناگهانی ایران-سعودی با میانجی‌گری چین ممکن است نشان از کاهش ریسک تنش باشد، ولی تاکنون نتوانسته مولفه‌های بی‌ثبات‌کننده بلندمدت را رفع کند: پیگیری احتمالی سلاح اتمی و تداوم به‌کارگیری نیروهای نیابتی در سراسر منطقه از سوی ایران. موجی از تحویل تسلیحات پیشرفته روسی کشمکش را نه تنها بین ایران و همسایگان عرب‌اش، که بین ایران و اسرائیل هم تشدید خواهد کرد. از سوی دیگر، اسراییل در هر گونه اقدام احتمالی آتی علیه ایران، باید توانمندی‌های نظامی اضافه ایران را در محاسباتش بگنجاند.

مسلما جریان ارسال سلاح در جهت مقابل ‌ــ‌از ایران به جنگ روسیه در اوکراین‌ــ‌ نگرانی جدی‌تری در کوتاه‌مدت است. پهپادهای ایران شکافی حیاتی را در توانمندی‌های نظامی روسیه پر می‌کنند، و ارسال‌های احتمالی بیشتر ‌ــ‌از جمله موشک‌های بالستیک ایرانی‌ــ‌ خطر خسارات سنگین بیشتری را به اوکراین و نیروهایش در بر خواهد داشت. گذشته از این تهدید فوری، جریان ارسال تسلیحات به ایران احتمالا فقط به تشدید تنش‌ها در خاورمیانه و افزایش احتمال درگیری آینده در منطقه منجر می‌شود. پژواک‌های این همکاری نظامی جدید روسیه-ایران مطمئنا به جاهایی بسیار دورتر از میدان جنگ خواهد رسید.

گرانت راملی هموند گولدبرگر در انستیتو و نویسنده تحقیق سال ۲۰۲۲ انستیتو با عنوان «حضور امنیتی چین در خاورمیانه: خطوط قرمز و رهنمودها برای آمریکا» است. این مقاله ابتدا در وب‌سایت فارین پالیسی منتشر شده است.