بیرون راندن شبه‌نظامیان از منطقه بین‌المللی بغداد

در ۳۰-۲۹ آگوست، جنگجویان تحت فرمان مقتدی صدر، روحانی شیعه، حجم عظیمی از گلوله، خمپاره، و راکت را به منطقه بین‌المللی بغداد (منطقه سبز)، محل استقرار ادارات دولتی مهم کشور و اماکن دیپلماتیک، شلیک کردند. اما آنچه بسیار کمتر گزارش شد این واقعیت است که پیش از آن در همان روز، شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران اولین گلوله‌ها را نزدیک کاخ ریاست‌جمهوری شلیک کردند و گرچه شورشیان صدر را ‌ــ‌که در آن لحظه عمدتا بی‌سلاح بودند‌ــ‌ وادار به عقب‌نشینی کردند اما آنها با بسیج برادران‌ خود و با توسل به شلیک تسلیحات سنگین بازگشتند. صدر پس از آن به تمام طرفدارانش دستور داد تا منطقه سبز را ترک کنند، اما آمریکا و شرکایش باید از بغداد مصرانه بخواهند که تمام شبه‌نظامیان را به این کار ملزم سازد، حتی آنهایی که تحت پوشش یگان‌های دولتی فعالیت می‌کنند.

خشونت چگونه در گرفت؟

در ۲۹ آگوست، حامیان جریان صدر ‌ــ‌که طی اعتراضات و تجمعات هفته‌های اخیر راه خود را به زور به منطقه سبز باز کرده بودند‌ــ‌ برای اولین بار به کاخ ریاست‌جمهوری نزدیک شدند. کاخ که در مرکز منطقه واقع شده، اصولا مکانی نمادین برای استقبال از مقام‌های خارجی است، هر چند برخی کارهای دولت در دفاتر متعدد آن انجام می‌شود. زمین‌های اطراف کاخ و خیابان‌های اطرافش که محل استقرار دفاتر و پادگان‌های شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران مثل کتائب حزب‌الله، عصائب اهل الحق، و حرکة حزب‌الله النجباء است نیز اهمیت حیاتی دارد ‌ــ‌این گروه‌ها که در فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا قرار دارند، تحت پوشش واحدهای حقوق‌بگیر دولت در داخل حشد شعبی (بسیج عراق) فعالیت می‌کنند، ولی کاملا خارج از کنترل دولت باقی مانده‌اند. با هجوم صدری‌ها به منطقه سبز، این واحدهای حشد شعبی با شلیک گلوله مقابله کردند و آنها را به عقب و به طرف ورودهای شمالی منطقه سبز راندند.

متاسفانه وقتی نیروهای صدر دوباره بسیج شدند و شروع به شلیک متقابل به منطقه سبز کردند، اعضای قدیمی نیروهای امنیتی عراق بیش از همه در معرض ‌دید تیراندازان بودند. اما این نیروها خویشتنداری عالی از خود نشان دادند و به شلیک مستقیم و مرگبار نپرداختند و تحت فرمان نخست‌وزیر مصطفی الکاظمی در «ستاد عملیات مشترک» عمل کردند. با این وجود، تک‌تیراندازان واحدهای مورد حمایت ایران در حشد شعبی به صدری‌ها شلیک کردند و در نتیجه آنها هم به تیراندازی ادامه دادند. تا شب‌هنگام، هرج و مرج کامل مستولی شد، و دار-و-دسته صدری کاملا خارج از کنترل و مشغول گلوله‌باران منطقه سبز با آتش مسلسل و آر.پی.جی بودند. وقتی گرد و خاک نشست، حدود یک دوجین از صدری‌ها و تقریبا همین تعداد از نیروهای امنیتی عراق جان باخته بودند که نیمی از آنان از اعضای واحدهای مورد حمایت ایران در حشد شعبی بودند.

ثبات عراق نیازمند مقرّی باثبات برای دولت است

در تمام این زورآزمایی، تمام عناصر نیروهای امنیتی عراق عراق خویشتنداری بزرگی از خود نشان دادند، به جز یکی از آنها: حشد شعبی. فقط شبه‌نظامیان ‌ــ‌وابسته به صدر و وابسته به ایران، هردو‌ــ‌ خارج از کنترل نخست‌وزیر و ستاد عملیات مشترک عمل کردند. فقط یک عنصر ‌ــ‌جنگجویان مورد حمایت ایران در حشد شعبی‌ــ‌ استفاده از مهمات جنگی را علیه شهروندان بی‌سلاح در داخل منطقه سبز آغاز کرد. این لزوم خارج کردن تمام واحدهای حشد شعبی از این منطقه را نشان می‌دهد؛ امری که هم برای تامین امنیتِ دولت عراق لازم است و هم برای امنیت هیئت‌های دیپلماتیک مستقر در آنجا.

این مسئله سال‌ها مثل یک زخم چرکین بوده است. برآوردهای بسیار متفاوتی از تعداد شبه‌نظامیان حشد شعبی داخل منطقه سبز وجود دارد (از ۵۰۰ تا ۱۰۰۰۰ نفر)، و احتمالا بسته به شرایط مختلف این تعداد نوسان می‌کند. در دوره الکاظمی از حضور آنها کاسته شد؛ همین‌طور از استقرار تسلیحات سنگین آنها داخل منطقه (مثل توپ‌های ضدهوایی ۲۳ میلیمتری) و آزادی آنها برای تقویت دلبخواهی نیروها در آنجا جلوگیری شد. ‌در واقع، چند روز گذشته نشان داد که به ‌طور کلی نیروی امنیتی عراق می‌تواند از تقویت انبوه نیروهای حشد شعبی در منطقه در شرایط اضطراری جلوگیری کند. اما نبرد اخیر نشان می‌دهد که حتی نیروهای تقلیل‌یافته حشد شعبی هم می‌توانند باعث هرج و مرج و خسارات بزرگ از جمله به روابط بین‌المللی عراق شوند. به خاطر عناصر بی‌انضباط حشد شعبی، یک نبرد تمام‌عیار به مدت یک شب در قلب منطقه سبز درگرفت و بغداد را دوباره به شرایط شبیه جنگ داخلی سوق داد.

این اولین بار نیست که حشد شعبی از موقعیت خود در داخل منطقه سبز سوءاستفاده کرده است. تروریست‌های مورد حمایت ایران، تحت پوشش رزمندگان دولتی، محرک یا تامین‌کننده اطلاعات برای حمله به سفارت‌های آمریکا و بریتانیا و مقامات عراقی از جمله نخست‌وزیر بوده‌اند. مثلا در دسامبر ۲۰۱۹ سعی کردند به سفارت آمریکا هجوم ببرند، و عراق را تا آستانه نبردی ویرانگر کشاندند. بعد در ژوئن ۲۰۲۰ اقامتگاه الکاظمی را در منطقه سبز محاصره کردند و در نوامبر ۲۰۲۱ وقتی او در خواب بود با پهپادهای انفجاری به آنجا حمله کردند.

مقتدی صدر شاید این هفته درسی آموخته باشد: این ‌که کشتن سربازان نیروهای امنیتی عراق ننگ فاحشی است صرف ‌نظر از هر موقعیتی که باعث شلیک گلوله‌ها شده باشد. اما تروریست‌های تحت حمایت ایران که بر حشد شعبی سلطه دارند تا کنون هیچ عواقبی را بابت ریختن اولین خون‌ها متحمل نشده‌اند؛ ‌آنها همچنان در قلب مقر دولت ریشه دوانده‌اند و هیچ فرمانی برای خروج آنها صادر نشده است.

از اینجا به بعد، نیروهای امنیتی عراق و فرمانده کل آنها، نخست‌وزیر الکاظمی، صلاحیت قانونی و الزام اخلاقی دارند تا تمام شبه‌نظامیان و نیروهای فراوان محافظ شخصی را از منطقه سبز بیرون کنند، و مقامات آمریکایی باید مصرانه از او بخواهند دقیقا همین کار را بکند. در ۳۰ آگوست، الکاظمی وعده داد درباره اینکه چه کسی از «گروه‌های بی‌انضباط» ‌ــ‌اصطلاح سیاستمداران برای حشد شعبی‌ــ آغازگر استفاده از مهمات جنگی علیه معترضان بوده تحقیق کند و آنها را به خاطر عدم توجه به دستوراتش توبیخ کرد. برداشتن قدم بزرگ‌تر، یعنی خارج کردن تمام شبه‌نظامیان از منطقه سبز، ریسکِ زد و خوردهای جدید را کاهش خواهد داد، به نیروی امنیتی قابلیت کنترل‌ بیشتری در این منطقه می‌دهد، و آغاز جراحی یک غده سرطانی کهنه در قلب ثبات دولت و امنیت دیپلماتیک خواهد بود. آینده سیاسی الکاظمی هر چه باشد، جامعه جهانی باید به او یادآور شود که او هنوز می‌تواند میراثی ماندگار در یک حوزه حیاتی از خود باقی بگذارد: تحکیم مقری برای دولت که تماما تحت کنترل نیروهای امنیتی وفادار به دولت عراق باشد. در حالت دیگر، اگر بغداد نتواند از این زنگ بیدارباش بهره ببرد و عاملان شکل‌گیری جنگ خیابانی این هفته را در جای خود حفظ کند، نشانه دیگری از وجود یک دولت ضعیف و شرکای خارجی غایب خواهد بود.

مایکل نایتز هموند برنستاین در انستیتو واشنگتن و یکی از بنیانگذاران پلتفرم شبه‌نظامیان زیر ذره‌بین است.