- Policy Analysis
- دیدبان سیاست‌گذاری 3628
احتمال «جولای سورپرایز» ایرانی در سفر بایدن به خلیج فارس
به قلم
مایکل آیزنستات
درباره نویسنده
تحلیل کوتاه
تهران شاید حضور پرزیدنت بایدن در اجلاس سران شورای همکاری خلیج فارس را فرصتی وسوسه‌انگیز برای ممانعت از احیای روابط آمریکا و کشورهای عربی این منطقه ببیند ــ‌احتمالا با استفاده از تحریکات سایبری یا نظامی برای تحقیر میزبانان و نمایش ناتوانی آمریکا در محافظت از آنان.
به دلایل متعدد، ایران ممکن است تلاش کند تا سفر قریب‌الوقوع جو بایدن به خاورمیانه را ــ‌که اولین سفر او به منطقه در مقام رئیس‌جمهوری است‌ــ مختل کند یا تحت‌الشعاع قرار دهد. وقتی پرزیدنت ترامپ اولین سفر خارجی خود را در ماه می ۲۰۱۷ آغاز کرد ــ‌به مقصد عربستان برای شرکت در اجلاس مشترک شورای همکاری خلیج فارس و سازمان همکاری اسلامی‌ــ درست ساعاتی پیش از ورود ترامپ، گروه شورشی حوثی مورد حمایت ایران در یمن حمله‌ای موشکی به ریاض انجام داد. در پاسخ، ترامپ پیشنهاد کشتن سردار قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران را مطرح کرد ــ‌ایده‌ای که در نهایت سه سال بعد عملی شد. (جالب توجه است که در همان روزی که سلیمانی هدف گرفته شد آمریکا همچنین تلاش کرد عبدالرضا شهلایی فرمانده نیروی قدس در یمن را بکشد.) در ۱۶-۱۵جولای، پرزیدنت بایدن در رویدادی مشابه در جده شرکت خواهد کرد: نشستِ شورای همکاری+۳ که شامل شش کشور عضو شورا به علاوهٔ مصر و عراق و اردن است. آیا ممکن است ایران یا یکی از نیروهای نیابتی‌اش تلاش کند این رویداد را مختل کند، و اگر این‌طور است، چگونه؟
ملاحظات و روندهای متضاد
به نظر می‌رسد که ایران طی شش سال گذشته تدریجا، هر چند غیریکنواخت، فعالیت نیابتی را علیه اهداف آمریکا در عراق و سوریه محدود کرده است. البته تهران کماکان برنامه هسته‌ای خود را پیش می‌برد، حضور نظامی خود را در سوریه مستحکم می‌کند، از پروژه موشک‌های دقیق‌زن حزب‌الله لبنان حمایت می‌کند ــ‌و نیروهای نیابتی عراقی‌اش علیه نیروهای ترکیه و زیرساخت نفتی کردستان دست به حملات پی‌درپی می‌زنند‌ــ اما در کل حملات نیابتی علیه منافع آمریکا در عراق و سوریه حدود ۸۰ درصد از اوج میزان خود در دسامبر ۲۰۲۱-ژانویه ۲۰۲۲ کمتر شده است؛ در آن دوره شبه‌نظامیان هوادار ایران نیروهای آمریکایی را تهدید می‌کردند که اگر از عراق تا آخر سال ۲۰۲۱ خارج نشوند، آنها را اخراج خواهند کرد و حملات را تشدید کرده بودند. به استثنای جهش ماه‌های آوریل تا می در میزان حملات راکتی و پهپادی، بیشتر حملات در عراق طی شش ماه گذشته [حملاتی که مسئولیت‌شان را کسی به عهده گرفته] استفاده از ابزارهای دست‌ساز انفجاری علیه کاروان‌های لجستیک ائتلاف بوده که سرنشینان‌شان پیمانکاران محلی بودند ــ‌اقدامات مقاومتی نمایشی که ریسک کمی برای پرسنل آمریکایی داشته است. در بیشتر این دوره، حملات راکتی علیه پرسنل آمریکا در سوریه در سطح کمی ادامه داشته است (تقریبا ماهی یک بار).
با توجه به عوامل متنوع و اغلب مبهم، فعالیت ایران و نیروهای نیابتی‌اش مرتب افت و خیز دارد، و چند دلیل احتمالی برای روند نزولی جاری می‌توان برشمرد:
- کاهش برخورد با واشنگتن همزمان با طول‌دادنِ گفتگوهای هسته‌ای و ادامه‌دادن به برنامه هسته‌ای. این می‌تواند به ایران کمک کند تا در مقابل آمریکا دست بالاتری پیدا کند و همزمان تخصص و تجربه بیشتری کسب کند ــ‌خواه پیش از بازگشت به توافق هسته‌ای (برجام) یا در جهت مقدمه‌چینیِ روندی آهسته برای دستیابی به سلاح هسته‌ای.
- ترمیم وجهه ایران در عراق؛ چرا که به خاطر نقش محوری شبه‌نظامیان ایران در سرکوب جنبش اعتراضی تشرین در اکتبر ۲۰۱۹، یک واکنش منفی ضد-ایرانی شکل گرفته است. این واکنش منفی، خود را به شدیدترین وجه در انتخابات پارلمانی اکتبر ۲۰۲۱ نشان داد که در آن احزاب هوادار ایران نتیجه ضعیفی گرفتند.
- اجتناب از حضور نظامی بیش‌ازحد در زمانی که ایران تلاش‌هایش را برای تلافی عملیات مخفیانه اسرائیل ــ‌که برنامه هسته‌ای ایران، نیروی قدس، و زیرساخت صنعتی داخل ایران را هدف گرفته‌ــ شدت می‌بخشد. جدیدترین مورد از این تلاش‌ها شامل مجموعه‌ای از حملات علیه محموله‌های دریایی اسرائیلی در خلیج فارس بود (که موفق بود) و دسیسه‌چینی برای کشتن اسرائیلی‌ها در ترکیه (که شکست خورد).
- توجه (موقت) ایران به هشدارهایی که آمریکا در پی هر موج از حملات قبلی داده بود ــ‌هشدارهایی که ممکن است با فعالیت‌های ناشناس متعدد تقویت شده باشد‌ــ و در انتظار ماندن برای تلاش‌های مجدد در جهت محک‌زدنِ آستانهٔ ریسک و پاسخ آمریکا.
در واقع، بازگشت به سطح بالاتر فعالیت علیه منافع آمریکا کاملا ممکن است. در مورد حاضر، ایران احتمالا نشست شورای همکاری+۳ را هم اقدامی تحریک‌آمیز در همسایگی خود می‌بیند و هم فرصتی وسوسه‌انگیز برای ممانعت از احیای احتمالی روابط آمریکا و کشورهای خلیج فارس. حمله‌ای در جریان برگزاری این نشست می‌تواند منافع متعددی برای تهران داشته باشد: تحقیر مقامات آمریکایی و میزبانان سعودی آنها؛ نشان دادن این موضوع که واشنگتن نمی‌تواند از دوستانش حتی وقتی رئیس‌جمهورش به دیدار آنها می‌رود محافظت کند و، در نتیجه، تضعیف تلاش‌ها برای ایجاد یک ساختار امنیتی منطقه‌ای جدید؛ ایجاد تردید در عربستان و امارات درباره پذیرش درخواست‌های آمریکا برای افزایش تولید نفت و، همزمان، تاکید بر این که بازیگر کلیدی برای امنیت انرژی خلیج فارس (و در نتیجه دنیا) ایران است؛ و کسب یک پیروزی بسیار ضروری برای ایران بعد از ناتوانی‌های فراوان اخیر در مقابله با عملیات مخفیانه تحقیرآمیز و خسارت‌بار اسرائیل.
اگر ایران دست به اقدام مستقیم بزند، اولین بار نخواهد بود که طی سفر یک رهبر خارجی به منطقه این کار را کرده است. در ژوئن ۲۰۱۹، درست زمانی که شینزو آبه نخست‌وزیر فقید ژاپن در حال دیدار از تهران بود تا برای کاهش تنش آمریکا و ایران پیشنهادی ناموفق را ارائه کند، نیروی دریایی سپاه حمله‌ای با مینِ چسبان علیه یک تانکر ژاپنی در خلیج عمان انجام داد.
تهران چه کاری ممکن است بکند؟
ایران جعبه ابزار نظامی بزرگ و متنوعی دارد و در محیط اطراف خود اهداف فراوانی دارد که می‌تواند از میان آنها انتخاب کند ــ‌و با آنکه بعد از حمله سپتامبر ۲۰۱۹ به آرامکو، پدافند عربستان تقویت شده است، شکاف‌های مهمی کماکان باقی است. رهبری ایران معمولا از برنامه‌ای کهنه پیروی می‌کند و بر اقداماتی محدود تکیه دارد و کارهایی را که در گذشته خوب جواب داده (یا حتی خوب جواب نداده) تکرار می‌کند. برای همین، شلیک نمادین موشک به ناحیه‌ای عاری از سکنه در آستانه برگزاری نشست، کاملا ممکن است. همچنین، ممکن است تهران حمله سایبری مخربی علیه زیرساخت نفتی کشورهای خلیج فارس اجرا کند و آن را اقدامی کمتر تحریک‌آمیز اما کماکان موثر برای تحقق اهدافش ببیند.
اما تهران معمولا ترجیح می‌دهد بین چالش‌های مفروض و چگونگی پاسخ خود به آنها هم ارتباطی ایجاد کند. از این رو، با توجه به تلاش‌های اخیر آمریکا برای حمایت از ایجاد سامانه دفاع هوایی و موشکی و ساختارهای امنیت دریایی برای مقابله با ایران، و افزایش عرضه نفت خلیج فارس به امید کاهش قیمت انرژی در داخل آمریکا، تهران ممکن است تصمیم بگیرد به انتقال نفت یا زیرساخت آن در دریا یا خشکی حمله کند ــ‌همان اهداف ترجیحی ایران در سال‌های اخیر. توقیف نفتکش‌ها، حمله با مین‌های چسبان علیه چنین شناورها، یا حملات پهپادی و موشکی غیرمرگبار اما مخرب علیه زیرساخت‌های نفتی، به ایران امکان خواهد داد تا ضعف سیستم‌های دفاعی منطقه‌ای و آسیب‌پذیری تامین نفت جهان را به نمایش بگذارد.
چه کسی ممکن است انجامش دهد؟
آتش‌بس یمن به میانجیگری سازمان ملل ظاهرا مانع از آن خواهد شد تا حوثی‌ها در هر گونه ماجرایی علیه این اجلاس نقشی بازی کنند. از زمان آغاز آتش‌بس در ۲ آوریل، نیروهای حوثی هیچ حملهٔ فرامرزی به داخل خاک عربستان انجام نداده‌اند.
ولی ایران گلچینی از نیروهای نیابتی عراقی دارد که می‌تواند از آنها استفاده کند، و برخی از آنها در گذشته حملاتی علیه اهداف نفتی عربستان انجام داده‌اند؛ مثل حمله پهپادی کتائب حزب‌الله علیه «خط لوله نفت شرق به غرب» در ماه می ۲۰۱۹. ایران خودش هم می‌تواند به حملات پهپادی و/یا با موشک کروز دست بزند، همان‌طور که در سپتامبر ۲۰۱۹ انجام داد و از سایت‌های پرتاب موشک در عراق استفاده کند (همان طور که در گذشته کرده) یا از طریق دریا اقدام کند و همزمان از مسیرهای پروازی پیچیده برای ایجاد ابهام درباره منشأ حملات استفاده کند. در واقع، ایران تعداد فزاینده‌ای از حملات یکجانبهٔ فرامرزی با استفاده از پهپاد و موشک انجام داده است؛ ارتقای سردار امیرعلی حاجی‌زاده فرمانده نیروی هوافضای سپاه در سال‌های بعد از مرگ سلیمانی، ممکن است این روند را تقویت کند.
پیامدها برای سیاست‌گذاری
واشنگتن باید آماده این احتمال باشد که ایران یا یکی از نیروهای نیابتی‌اش تلاش کنند تا، مثل سال ۲۰۱۷، سفر رئیس‌جمهوری را تحت‌الشعاع قرار دهند. به این منظور، آمریکا باید:
- بی‌سروصدا به ایران هشدار دهد که اگر پیش از اجلاس یا در جریان آن یا پس از آن دست به اقدام نظامی بزند، پیامدهای حتمی و پرهزینه‌ای برایش خواهد داشت.
- پایش تجهیزات ایرانی در اطراف خلیج فارس را افزایش دهد، چون دانستن این که تحت پایش بوده گاهی مانع اقدام از سوی ایران شده است.
- به هر گونه اقدام ایران سریع و قاطع پاسخ دهد تا انفعال باعث تضعیف اعتبار و ادعای رهبری آمریکا نشود. این همچنین بهترین راه برای اطمینان از این است که حرکت ایران نتیجه معکوس خواهد داشت.
سرانجام، واشنگتن باید بی‌سروصدا به ایران یادآوری کند که آخرین تلاش تهران برای اختلال در نشست آمریکا و شورای همکاری خلیج فارس منجر به مجموعه‌ای از رویدادها شد که در نهایت پایان خوشی برای جمهوری اسلامی نداشت، و پیامدهای بلندمدتی داشت که ایران هنوز نتوانسته از آنها رهایی یابد.
مایکل آیزنستات هموند دیوید کان و مدیر برنامه مطالعات امنیتی و نظامی در انستیتو واشنگتن است.
همرسانی در شبکههای اجتماعی
