فارس المعری دستیار پژوهشی برنامه سیاست عرب در انستیتو واشنگتن است.
تحلیل کوتاه
پادشاهی عربستان در توانایی‌اش برای مقابله با حملات غیرمتعارف یا حوادث دربردارنده انتشار مواد خطرناک نقاط ضعف بزرگی دارد، اما رسیدگی به آن‌ها در حال حاضر می‌تواند هم آمادگی این کشور در داخل و هم توانایی عملیاتی مشترک آن را با نیروهای خارجی تقویت کند.
عربستان سعودی، باوجود تلاش‌های اخیر برایعادیسازیروابطباایران، باید برای آینده‌ای احتمالی آماده شود که در آن جمهوری اسلامی سلاح‌های هسته‌ای و دیگر سلاح‌های کشتار جمعی در اختیار خواهد داشت. در چندین جنگ منطقه‌ای طی چند دهه گذشته از سلاح‌های شیمیایی استفاده شده (مثلا جنگ داخلی سوریه و نیز جنگ ایران و عراق در دههٔ ۱۹۸۰)، وپیشرفتجاری تهران در زمینه غنی‌سازی اورانیوم تهدیدی برای آغاز موجی از اشاعه هسته‌ای در خاورمیانه است. بنابرین، ریاض باید یک برنامه مطمئن برای آموزش و آمادگی دفاع شیمیایی، بیولوژیکی (میکربی)، پرتو-زا (تشعشعات مضر)، و هسته‌ای ]که در اینجا مجموعه آن‌ها به اختصار دفاع بیولوژیک خوانده می‌شود[ توسعه دهد، و توانایی عملیاتی مشترک بین مولفه‌های دفاع نظامی و غیرنظامی خود در این عرصه را ارتقا بخشد.
بیشتر بحث عمومی حول این موضوع بر بازدارندگی و دفاع فعال (مثلا موشکی) تمرکز دارد، اما یک رویکرد جامع بر پدافند غیرعامل و امدادرسانی فوری نیز تمرکز خواهد داشت. این توانمندی‌ها برای مقابله با حملات غیرمتعارف احتمالی و دیگر سوانحی که باعث انتشار مواد خطرناک شود امری ضروری است ــ‌مثلا یک حادثه صنعتی یا حمله‌ای به یک مجموعه پتروشیمی (یا، در آینده، یک نیروگاه هسته‌ای). در واقع، تاسیسات پتروشیمی پیش از این از طریقحملاتسایبری و حملات پهپادیحوثی/ایرانی هدف گرفته شده‌اند، که همین امر، فوریت ارتقای آمادگی در عربستان سعودی را بیشتر می‌کند.
دفاع بیولوژیک نظامی و توانمندی‌های پاسخ
شمار بسیار کمی از ارتش‌های جهان، واقعا در دفاع بیولوژیک تبحر دارند، و این تا حدی به دلیل چالش‌های بزرگی است که برای رسیدن به این توانمندی وجود دارد. برای نیروهای مستقر در میدان، عملیات/آموزش در لباس‌های محافظتی بسیار دشوار است و در حرارت مناطق بیابانی می‌تواند مرگبار باشد. کارهای ساده‌ای مثل خوردن و آشامیدن تقریبا غیرممکن می‌شود. افزون بر این، هزینه خریداری تجهیزات ضروری در مقادیر کافی کمرشکن است. برای همین، بیشتر نیروهای مسلح ترجیح می‌دهند از طریق بازدارندگی با این تهدید مقابله کنند و، همزمان، توانمندی‌های پایه‌ای دفاع بیولوژیک را تدارک کنند برای زمانی که بازدارندگی شکست می‌خورد.
در عربستان، شماری از نیروها تجهیزات حفاظتی بیولوژیک دریافت کرده‌اند، و نیروهای مقابله با سلاح کشتار جمعی در نیروی زمینی سلطنتی سعودی و پرسنل مرتبط در نیروی هوایی سلطنتی سعودی انواع گوناگونی از تجهیزات ردیابی، شناسایی، آلودگی‌زدایی، و حفاظت جمعی در اختیار دارند. با این همه، آموزش ناکافی است.
مثلا، به سربازان وظیفه طی آموزش‌های پایه، دفاع بیولوژیک تعلیم داده نمی‌شود، و فقط آن‌هایی که قرار است متخصص این نوع دفاع شوند، بعدا تعلیم دریافت می‌کنند. عموم افسران کادر فقط آموزش تئوری در این زمینه دریافت می‌کند، مگر آنکه افسران دفاع بیولوژیک باشند. این شکاف‌ها مشکل‌آفرین است چون برای تبحر در عملیات دفاع بیولوژیک، آموزش مقدماتی و منظم برای حفظ توانمندی ضروری است.
آموزشکده اصلی پادشاهی برای دفاع در برابر سلاح‌های کشتار جمعی به نیروی زمینی سلطنتی سعودی تعلق دارد و در الخرج، نزدیک ریاض واقع شده است. پرسنل وظیفه و افسران پیش از پیوستن به نیروهای مقابله با سلاح‌های کشتار جمعی در آنجا درس می‌خوانند. افزون بر این، نیروی دفاع هوایی سلطنتی کشور آموزشکده خودش را برای جنگ شیمیایی و دفاع در برابر سلاح‌های کشتار جمعی دارد کهدرسال ۲۰۱۷ تاسیسشدهاست.
تعجب‌آور نیست که واشنگتن نزدیک‌ترین شریک خارجی ریاض در آموزش دفاع بیولوژیک بوده است. بنا به گزارش‌ها، بین سال‌های۲۰۱۰تا ۲۰۲۰هفتادوهفت افسر سعودی برای دریافت این‌گونه آموزش‌ها به آمریکا اعزام شده‌اند که تقریبا نیمی از آن‌ها از نیروی زمینی عربستان بودند. به همین ترتیب، پرسنل نیروی هوایی این کشور چندین مانور آموزش دفاع بیولوژیک با نیروهای آمریکایی در پایگاه هوایی شاهزاده سلطان انجام داده‌اند (دردسامبر ۲۰۱۹،دسامبر ۲۰۲۰،می ۲۰۲۱، وسپتامبر ۲۰۲۲). عربستان سعودی همچنین تعدادی از پرسنل نظامی خود را برای مطالعه درمرکزمشترکناتوبرایدفاععالی بیولوژیک (CBRN) ومرکزدفاع عالی بیولوژیک اتحادیهاروپا در ابوظبی اعزام کرده است.
متمرکز کردن این مقدار توانمندی دفاع بیولوژیک در نیروهای مقابله با سلاح‌های کشتار جمعی نیروی زمینی فشاری بیش‌ازحد بر این پرسنل وارد خواهد کرد اگر وظیفه پاسخ به حملات همزمان چنین تسلیحاتی یا دیگر سوانح عمده به آن‌ها محول شود. گرچه همه پایگاه‌های نیروی زمینی عربستان در سراسر کشور دست‌کم یک گروهان مقابله با سلاح کشتار جمعی دارند، خطرات بالقوه موجود در این‌گونه سناریوها باید نیروهای مسلح را به ارتقای این‌گونه توانمندی‌ها در میان تمام شاخه‌ها از جمله گارد ملی عربستان سعودی وادارد.
توانایی عملیاتی مشترک نظامی-غیرنظامی
یک حوزه مهم دیگر برای عطف توجه در این زمینه، ارتقای توانایی عملیات مشترک در میان نیروهای مسلح و سازمان‌های دفاع بیولوژیک غیرنظامی است. از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲، رسانه‌های سعودی و آمریکایی گزارش کرده‌اند که نیروهای پادشاهی در نُه مانور مشترک نظامی در این زمینه شرکت داشته‌اند. گرچه ممکن است تمام مانورهای دفاع بیولوژیک پوشش رسانه‌ای دریافت نکرده باشند، با این حال این گزارش‌ها حاکی از آن است که آمادگی و توانایی عملیات مشترک نیاز به گسترش و ارتقا دارد.
مثلا نیروی زمینی عربستان طی این دوره از قرار در پنج مانور شرکت داشته، اما تنها دو مورد از آن‌ها با مشارکت دیگر شاخه‌های ارتش سعودی بوده است ــ‌یکی با نیروی هوایی و دیگری با نیروی پدافند هوایی عربستان. سه مانور دیگر نیروی زمینی با مشارکت نیروهای کویتی، اردنی، و آمریکایی بوده است. نیروی هوایی عربستان هم در پنج مانور مشترک مشارکت داشته، اما تنها یکی از آن‌ها شامل دیگر نیروهای سعودی بوده است (نیروی زمینی و شماری از نهادهای غیرنظامی)؛ چهار مانور دیگر با شرکت نیروهای آمریکایی برگزار شده است. به علاوه، این مانورها عمدتا در ستادهای مرکزی و شمالی برگزار شده، بنابرین احتمالا تاثیر محدودی بر توانایی عملیات مشترک و آمادگی نیروهای مستقر در مناطق دیگر کشور داشته است.
قابل توجه آنکه گزارش‌ها نشان می‌دهد اعضای گارد ملی ــ‌سازمانی با ۱۳۰ هزار پرسنل، متشکل از تقریبا نیمی از نیروهای مسلح‌ــ از سال ۲۰۱۷ تنها در یک مانور مشترک بیولوژیک، آن هم به عنوانناظر و نه شرکت‌کننده، مشارکت داشته‌اند. و منابع منتشرشده به هیچ‌گونه مشارکت نیروی دریایی عربستان یا «نیروی موشکی استراتژیک» کشور طی این دوره اشاره‌ای نمی‌کند.
در مورد توانایی عملیات مشترک نظامی-غیرنظامی، سازمان هلال احمر و «اداره کل دفاع غیرنظامی» از قرار تنها در سه مانور مشترک دفاع بیولوژیک با نیروهای نظامی داخلی و خارجی طی پنج سال گذشته شرکت داشته‌اند (درسپتامبر ۲۰۱۸،ژانویه ۲۰۲۲، ومارس ۲۰۲۲)، در حالی که وزارت بهداشت تنها در دو مانور شرکت داشته است. البته سازمان دفاع غیرنظامی و وزارت بهداشت، به‌ویژه در نزدیکی فصل حج هم آموزش دفاع بیولوژیک جداگانه برای خودشان برگزار می‌کنند. با این حال، تمرینات مشترک بیشتر باعث ارتقای آمادگی آن‌ها برای کمک به پاسخ داخلی به حملات نظامی و دیگر شرایط اضطراری خواهد شد. پادشاهی سعودی همچنین برای شبیه‌سازی پاسخ به حوادث مربوط به زیرساخت‌های حیاتی به مانورهای مشترک بیشتری همراه با نهادهای شبه-نظامی و غیرنظامی از قبیل دفاع غیرنظامی، کمیسیون عالی امنیت صنعتی، و وزارت بهداشت نیاز دارد.
«کمیسیون نظامنامه امور هسته‌ای و پرتو-زا» در عربستان سعودی درجدیدترینگزارشسالانه خود از سال ۲۰۲۱ چندین حوزه برای بهبود در همکاری نظامی-غیرنظامی را مشخص کرده است. اول، به شمار ناکافی امدادرسانان و خدمات اضطراری مقابله با تشعشعات در اردوگاه‌های آموزشی این کمیسیون اشاره دارد، که تنها یک یا دو شرکت‌کننده از نهادهای مرتبط از قبیل گارد ملی، وزارت دفاع، هلال احمر، کمیسیون عالی امنیت صنعتی، و سازمان دفاع غیرنظامی در آن‌ها حضور داشته‌اند.
دوم، کمیسیون اظهار نگرانی می‌کند که نهادهای دولتی مسئول در «طرح ملی برای وضعیت اضطراری هسته‌ای و انتشار پرتوهای مضر» به قدر کافی با این طرح آشنا نیستند و فاقد آموزش‌های لازم برای انجام مسئولیت‌های تعریف‌شده آن‌ها در طرح هستند. درنسخهٔ پیشازانتشاریکمطالعه اخیر راجع به ده بیمارستان دولتی در ریاض فقدان آمادگی بحث شده و آمادگی دفاع بیولوژیک در این تاسیسات را «پایین‌تر از حد رضایت‌بخش» توصیف کرده است. محققان مزبور به بهبود آموزش اورژانس حملات بیولوژیک، افزایش مانورهای مربوط به آن و تجهیزات ردیابی، و بهبود مدیریت ذخایر پادتن‌ها در کنار تذکرات دیگر توصیه کرده‌اند.
با این همه، گزارش کمیسیون نظامنامه امور هسته‌ای و تشعشعات مضر به چندین تحول مثبت هم اشاره دارد، از جمله برنامه‌هایی برای افزایش ایستگاه‌های ردیابی تشعشع از ۱۴۰ به ۲۴۰ ایستگاه در سراسر پادشاهی، و تلاش‌هایی برای بهبود چارچوب قانونی این بخش برای تسهیل عملیات با شرکای بین‌المللی. به علاوه، این کمیسیون ایجاد دفاتر پاسخ اورژانس هسته‌ای و تشعشعات را در نهادهای دولتی مسئول اجرای «طرح ملی برای وضعیت اضطراری هسته‌ای و انتشار پرتوهای مضر» توصیه کرده است.
بسیاری از این چالش‌ها در آمادگی پادشاهی برای تهدیدات غیرهسته‌ای نیز مشهود است. عربستان سعودی به عنوان یکی از امضاکنندگان کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی، در سال ۲۰۱۱نهادملیاجرایکنوانسیونسلاحهایشیمیایی را تاسیس کرد. با این حال، جدای از تمرکز بر پایبندی به کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی، معلوم نیست کدام رده‌های غیرنظامی وزارت دفاع یا نهادهای دیگر به دفاع شیمیایی و بیولوژیک فکر می‌کنند.
مثلامقرراتاجرایی «اداره کل دفاع غیرنظامی» برای عملیات‌های تخلیه و پناه‌دهی، از زمان پیش‌نویس شدن آن در سال ۲۰۰۱ روزآمد نشده است. به جای آن، «شورای دفاع غیرنظامی» که قبلا مسئول هماهنگی پاسخ اضطراری بود،مجموعهایازاطلاعاتتازه را اعلام کرده و مسئولیت‌های هر کدام از نهادهای دولتی را تحت چنان شرایطی برشمرده است. رسانه‌های سعودی از «اداره کل دفاع غیرنظامی» برای پاسخ آشفته دولت طی سیلاب‌های سهمگین در سال ۲۰۱۳انتقادکردند؛ این سیلاب‌ها منجر به تلفات و خساراتی در سراسر پادشاهی شد، و بعد از آن این اداره با نهاد دیگری جایگزین شد (پایین‌تر را ببینید). در مقابل،پاسخ فوق‌العاده کارآمد آرامکوی سعودی به حملات ایران و حوثی‌ها علیه تاسیساتبقیق،خُریص،جیزان، وجده مدلی را ارائه کرد که امید می‌رود از سوی سازمان‌های بخش خصوصی و دولتی دیگر اقتباس شود.
در صورت بروز یک حمله بیولوژیک، عربستان به دلیل کمبود پناهگاه شاید نتواند از بیش از کسری از جمعیت خود محافظت کند ــ‌گرچه باید گفت که این کمبود تقریبا در تمامی کشورهای دنیا وجود دارد. وزارت اقتصاد و برنامه‌ریزی در سال ۲۰۱۱ تلاش کرد یکاستراتژیملی برای پناهگاه‌ها را توسعه دهد اما این استراتژی هرگز منتشر نشد. و گرچه آیین‌نامه «اداره کل دفاع غیرنظامی» ایجاد پناهگاه‌ها را برای برخی بناهای عمومی الزامی می‌کند،گزارشهایرسانهای اجرایی شدن این مقررات را مورد تردید قرار داده‌اند. ساختمان‌های مسکونی خصوصی، بر اساس بررسی غیررسمی از آژانس‌های مشاور املاک در جده، ریاض، و دمّام، به طور کلی فاقد پناهگاه هستند. مطابققانوندفاعغیرنظامی، «اداره کل دفاع غیرنظامی» مسئول صدور مقررات پناهگاه‌هاست؛ این نهاد باید الزامات و دستورالعمل‌های مربوط به پناهگاه‌ها را بیش از پیش در دسترس عموم قرار دهد.
در سال ۲۰۱۸ پادشاهی یک گام بزرگ برداشت و کابینه برای هماهنگی برنامه‌ریزی استراتژیک برای شرایط اضطراری و اطمینان از تداوم حکمرانی،شورایخطر ملی را تاسیس کرد. این شورا جایگزین «شورای دفاع غیرنظامی» شد که در انجام وظیفه تعیین‌شده خودشکستخوردهبود (گرچه مقررات آن کماکان نافذ است). افزون بر این، در حالی که وزیر کشور رئیس «شورای دفاع غیرنظامی» بود، ولیعهد محمد بن سلمان رییس «شورای خطر ملی» است، و این نشان می‌دهد ریاض برای مقابله با انواع مخاطرات از جمله خطرات ناشی از حملات بیولوژیک اهمیت بیشتری قائل شده است. وزرای دفاع و گارد ملی عضو «شورای خطر ملی» نیستند، اما این شورا می‌تواند با افزایشآگاهیمدیریتبحران و به عنوان یک نهاد سیاست‌گذاری و هماهنگی متمرکز برای وضعیت اضطراری به هدایت ولیعهد و دیگر مقامات ارشد، کماکان نقشی حیاتی در افزایش تاب‌آوری در مقابل حملات بیولوژیک بازی کند.
نتیجه‌گیری
گرچه عربستان سعودی اخیرا تاکید بیشتری بر این مسائل داشته، اما محیط در حال تحول تهدیدها در نهایت می‌تواند از توانایی این کشور برای پاسخ موثر به حملات شیمیایی، میکربی، پرتو-زا و هسته‌ای یا دیگر سوانح دربردارنده انتشار مواد خطرناک پیشی بگیرد. برای هماوردی با این مشکلات، تمام نهادهای مرتبط نظامی و غیرنظامی به توانمندی دفاع بیولوژیک و برنامه‌ریزی و پاسخ به سوانح نیاز دارند.
هماهنگی سیاست‌های دفاع بیولوژیک بین دولت‌هایی که روی کار می‌آیند هم یکی از مشکلات است. برای رفع این مشکل، «شورای خطر ملی» برای ارزیابی آمادگی در این جبهه باید سیاست دفاع بیولوژیک را به طور ادواری بازبینی کند. همچنین،برنامهملیبرایشرایطاضطراریبیولوژیکوشیمیایی، که از سوی نهاد منسوخ «شورای دفاع غیرنظامی» صادر شده است، باید به طور ادواری مطابق با ضرورت‌ها بازبینی و روزآمد شود، درست همان‌گونه که «طرح ملی برای وضعیت اضطراری هسته‌ای و پرتو-زا» هر دو سال بازبینی می‌شود. درون ارتش، نظارت بر برنامه‌ریزی و آمادگی مشترک دفاع بیولوژیک باید مسئولیت حوزه غیرنظامی وزارت دفاع و «ادارات امور اجرایی» باشد ــ‌یعنی: «اداره کل امور استراتژیک»، «اداره کل خدمات ممتاز» (مامور حمایت اداری و فنی)، و «اداره کل تدارکات و تسلیحات».
سرانجام، ارتقای توانمندی دفاع بیولوژیک داخلی در عربستان سعودی باعث آسان‌تر و موثرتر شدن همکاری و توانایی عملیاتی مشترک با شرکای امنیتی آمریکا خواهد شد. گسترش همکاری با دیگر شرکای خارجی هم سودبخش خواهد بود. به این منظور، پادشاهی عربستان می‌تواند پیشنهاد میزبانی «مرکز دفاع عالی بیولوژیک اتحادیه اروپا» را بدهد، چون تاکنون تنها دو دفتر از این مرکز در منطقه (در اردن و امارات متحده عربی) تاسیس شده است.
فارس المعری دستیار پژوهشی برنامه سیاست عرب خانواده روبین در انستیتو واشنگتن است.
