Andrew Mines is a program specialist in the Asia Center at the U.S. Institute of Peace and a former research fellow with George Washington University’s Program on Extremism.
آرون وای. زیلن، عضو گروه ریچارد بورو در انستیتو واشنگتن که تحقیقاتی را در حوزه جهان عرب اهل سنت در شمال آفریقا و سوریه، و همچنین نبردهای خارجی و جهادگری آنلاین صورت داده است.
تحلیل کوتاه
سه کارشناس در این باره بحث می‌کنند که چگونه توانمندی داعش شاخه خراسان برای اجرای عملیات در سطح جهان از زمان خروج ائتلاف از افغانستان به شکلی مشکل‌ساز تحول یافته است.
در ۲۸ سپتامبر، انستیتو واشنگتن یک میزگرد آنلاین مباحث سیاست‌گذاری با شرکت امیره جدون، اندرو ماینز، و آرون زلین برگزار کرد. جدون استادیار دانشگاه کلمسون است و همراه با ماینز کتاب دولت اسلامی در افغانستان و پاکستان: ائتلاف‌های استراتژیک و رقبا را نوشته است که در سال ۲۰۲۳ منتشر شد. ماینز متخصص برنامه مرکز آسیا در انستیتو صلح آمریکا است. زلین هموند ریچارد بورو در انستیتو واشنگتن و پدیدآورندهنقشهتعاملیبرگزیدهفعالیتجهانیداعش است. آنچه می‌خوانید گزارشی فشرده از اظهارات آنان است.
امیره جدون
از زمان اشغال مجدد افغانستان به دست طالبان در سال ۲۰۲۱، دولت اسلامی ولایت خراسان (موسوم به داعش خراسان) اولویت‌های هدف‌گیری، تاکتیک‌ها، تمرکز جغرافیایی، فعالیت رسانه‌ای، و تلاش‌های ارتباط‌گیری کلی خود را تغییر داده است. این تغییرات دید دیگری از نحوه تحول شاخه افغانستان داعش به مرور زمان و چگونگی سازگاری آن با محیط تازه به دست می‌دهد. این گروه به رغم چالش‌های متعدد، تاب‌آور بوده است و به اعمال خشونت، هدف گرفتن افراد صاحب نقش دولتی و غیرنظامی، تهدید امنیت بین‌المللی، و استخدام افراد در سراسر منطقه ادامه می‌دهد. انتخاب استراتژیک متحدان و رقبا از میان گروه‌های محلی هم در ظهور اولیه آن نقش محوری داشته و هم در توانایی آن برای فائق آمدن بر شکست‌ها و خیزش مجدد بعد از خروج آمریکا از افغانستان در سال ۲۰۲۱ موثر بوده است.
از زمان ظهور داعش خراسان در سال ۲۰۱۵، عملیات رسانه‌ای و روایت‌های این گروه سه مرحله را طی کرده که منعکس‌کننده تغییر اولویت‌ها و محیط آن بوده است. مرحلهٔ اول (۱۹-۲۰۱۵) بر احساسات ضد-طالبانی و روایت‌های نویدبخش از زندگی تحت حاکمیت به اصطلاح «خلافت» تمرکز داشت که هدف از آن استخدام پیروان بود. مرحله دوم (۲۱-۲۰۲۰) بر القای ترس و تاکید بر عزم گروه برای بقا در بحبوحه شکست‌ها و از دست دادن قلمروهای مهم آن متمرکز بود. مرحله کنونی اما با تهاجمی‌ترین و پیچیده‌ترین عملیات تبلیغاتی و ارتباطی داعش خراسان همراه است که از لحاظ شکل، کمیت، و تعداد زبان‌های مورد استفاده بی‌سابقه است ــ‌نشانه‌ای نگران‌کننده از نیت گروه برای استخدام نیرو و هواداران در بیرون از قلمرو حضور خود.
در جنوب افغانستان، پاکستان موجی از تروریسم را تجربه می‌کند که از گروه چندشاخه «تحریک طالبان پاکستان» الهام گرفته است، و معلوم نیست داعش خراسان چگونه پاسخ خواهد داد. بنا به سابقه، داعش تحریک طالبان پاکستان را در پروپاگاند خود هدف نمی‌گرفت، اما حال از این جنبش به خاطر مذاکره با دولت پاکستان انتقاد کرده است. اگر تحریک طالبان پاکستان در آینده با اسلام‌آباد توافقی کند، برخی از جنگجویانش ممکن است به داعش خراسان بپیوندند. همچنین در مورد ابتکارات منفرد، هرگاه مصلحت باشد، احتمال قوی برای همکاری بین تحریک طالب پاکستان و داعش خراسان وجود دارد.
اندرو ماینز
داعش خراسان در قالب یک گروه شورشی مسلح عمل می‌کند و عملیات خشونت‌آمیز خود را از زمان تصرف مجدد افغانستان به دست طالبان گسترش داده است. این عملیات از این شمار است:
اقدام به جنگ اقتصادی و تلاش برای ممانعت از خدمات دولتی از طریق اقداماتی مثل حمله به نقل و انتقال نفت و تخریب تیرهای برق که به مراکز شهری سرویس می‌دهند؛
افزایش حمله به اتباع خارجی، سازمان‌های غیردولتی، و دیگر عناصر حضور بین‌المللی در افغانستان، پاکستان، تاجیکستان، و ازبکستان؛
افزایش ترور چهره‌های سرشناس از والیان ولایات تا نظریه‌پردازان و افراد دارای محافظان شخصی گسترده؛
شرکت در جنگ چریکی روستایی برای رقابت بر سر پایگاه‌ها و مناطق حیاتی که پیش‌تر، در زمان اوج تملک سرزمینی خود، آن‌ها را از خود می‌دانست؛
تشدید جنگ شهری علیه اهداف آسان و دشوار در کابل و دیگر شهرها با افزایش گسترهٔ اهداف که بر دستورکار فرقه‌گرایانه گروه تاکید می‌کند.
زمانی که ائتلاف به رهبری آمریکا در افغانستان حضور داشت، رشد اولیه داعش خراسان را مهار می‌کرد و توانمندی‌های سازمانی گروه را در سال‌های ۱۷-۲۰۱۵ تقلیل می‌داد. اما بعد از خروج سال ۲۰۲۱، داعش خراسان در مناطق عملیاتی سابق خود و نیز مناطق جدید در امتداد مرزهای شمالی و شرقی افغانستان دوباره ظاهر شد. حالا گروه می‌خواهد موقعیت خود را در نواحی مرزی کلیدی تثبیت کند تا از ائتلاف‌ها با کشورهای همسایه بهره‌برداری کند، و کانال‌های محلی مهاجرت را کنترل و استخدام نیروها را تسهیل کند. اکثریت جنگجویان خارجی آمریکایی و اروپایی که به منطقه سفر می‌کردند از کریدور شمال‌شرق بین افغانستان و پاکستان برای ورود و هماهنگی با عاملان محلی استفاده می‌کردند، و بعد از آنجا وارد افغانستان می‌شدند. به عبارت دیگر، وقتی درباره سیل احتمالی جنگجویان خارجی در آینده بحث می‌شود، نمی‌توان افغانستان و پاکستان را از هم جدا کرد.
طالبان به سهم خود بعد از بازگشت به قدرت در سال ۲۰۲۱، در ابتدا دوره‌ای از مصالحه با داعش خراسان را گذراند. اما در اوایل سال ۲۰۲۳، عملیات هدف‌گیری رهبران اصلی داعش خراسان را شدت بخشید؛ از جمله نظریه‌پردازان ارشد و رهبری سطوح پایین‌تر هسته‌هایی که در حملات شهری دخیل بودند. با این حال، رشد این عملیات‌های ضد-داعش خراسان از آن زمان تاکنون کُند شده است، و تردید بین‌المللی را نسبت به تمایل و توانایی واقعی طالبان در فروپاشی این گروه برانگیخته است.
حالا که در دوران پسا-خروج گزینه‌های نظامی جامعه بین‌المللی علیه داعش خراسان محدود شده، مقابله با این گروه مستلزم تقویت شرکا و هماهنگی در سطح منطقه‌ای است. مسئولان باید همچنین شکاف بین اظهارات و اقدامات داعش خراسان را برملا کنند و، همزمان، از طریق ارتباطات استراتژیک از تغییر و تحول در رهبری گروه بهره‌برداری کنند. سرانجام، کمک بشردوستانه باید به دقت بسیار زیاد اداره شود ــ‌نه به عنوان ابزاری برای عملیات‌های ضد-داعش خراسان، که ابزاری بالقوه برای ترغیب مقامات محلی برای برخورد با فعالیت بین‌المللی این گروه و رقابت برای جذب جمعیت‌های کلیدی که تحت حاکمیت طالبان حذف شده‌اند.
آرون زلین
داعش خراسان در ادامه فهرستی بلند از گروه‌های جهادی قرار می‌گیرد که به فعالیت‌های تروریستی مشغول بوده‌اند؛ از جمله جماعت اسلامی مسلح الجزایر، القاعده، الشباب، «القاعده در شبه‌جزیره عربستان»، و دولت اسلامی (داعش). با این حال، برخلاف گروه‌هایی که برای کسب زمان و فضا برای آموزش و برنامه‌ریزی، به پناهگاه‌های امن پایدار تکیه کرده‌اند، داعش خراسان طی سال گذشته در افغانستان ضعیف‌تر شده است ــ‌در حالی که، به صورتی متضاد، توانمندی عملیات خارجی خود را توسعه داده است. در واقع، افغانستان تحت طالبان کماکان مامن برتر برای عملیات‌های خارجی جهادی‌ها است.
داعش خراسان یک رویکرد دوجانبه را در سطح دنیا پیگیری کرده است: (۱) ادامه عملیات تبلیغی گسترده خود، و (۲) الهام‌بخشی، برنامه‌ریزی، هدایت، و/یا اجرای حملات در خارج. معماری رسانه‌ای مستقل گروه، «بنیاد رسانه‌ای العظیم»، به شماری از زبان‌های متفاوت محتوا تولید کرده است، از جمله برنامه‌های انتقاد از طالبان، کشورهای همسایه، دولت‌های خاورمیانه، روسیه، چین، اروپا، و آمریکا. در عین حال، گروه نرخ حملات خارجی خود را تحت حاکمیت طالبانافزایشدادهاست، از جمله حملات فرامرزی به داخل پاکستان، حملات راکتی به تاجیکستان و ازبکستان، و ادعای مسئولیت حملاتی در مالدیو و ایران.
از سال ۲۰۱۵، نهادهای انتظامی خارجی دست‌کم شانزده عملیات داعش خراسان را خنثی کرده‌اند: سه مورد در هند، چهار مورد در ایران، سه مورد در آلمان، یکی در مالدیو، یکی در پاکستان، یکی در قطر، و سه مورد در ترکیه. دوازده مورد از این‌ها بعد از بازگشت طالبان به قدرت رخ داده است: پنج مورد در سال ۲۰۲۲ و تاکنون هفت مورد در سال ۲۰۲۳. این داده‌ها نشان می‌دهد که تلاش‌های به اصطلاح «ضدتروریسم» طالبان، به نیازهای امنیتی محلی محدود می‌شود و شامل کمک به کشورهای دیگری که داعش خراسان آن‌ها را هدف می‌گیرد نمی‌شود. اگر نهادهای خارجی این همه عملیات را خنثی نکرده بودند، جامعه بین‌المللی احتمالا به طالبان فشار بیشتری وارد می‌کرد که اجازه داه است داعش برای اجرا یا الهام‌بخشی عملیات‌های تروریستی گسترده از خاک افغانستان استفاده کند.
قابل توجه است که اتباع تاجیک در بسیاری از حملات خارجی داعش خراسان و دیگر عملیات‌ها در آلمان، ایران، و ترکیه شرکت داشته‌اند. این وضعیت به جنبش جهادی در تونس تا پیش از انقلاب ۲۰۱۱ این کشور شبیه است ــ‌جنبشی که فعالیت محلی بسیار اندک اما بسیج عمده به هدف مناطق جنگ جهادی در خاورمیانه و سلول‌های لجستیک در اروپا را شامل می‌شد. این باید هشداری برای تاجیکستان باشد، به ویژه اگر شرایط سیاسی آن در آینده تغییر کند.
این خلاصه را کامله یابلونسکی تهیه کرده است. برگزاری رشته میزگردهای مباحث سیاست‌گذاری با کمک سخاوتمندانه خانواده فلورنس و رابرت کافمن میسر شده است.
