- Policy Analysis
- دیدبان سیاستگذاری 3626
دست کم نگیرید: کشمکشِ تسلط بر آسمان لبنان
به قلم
عساف اوریون
درباره نویسنده
تحلیل کوتاه
اسرائیل برای پرهیز از اشتباهات گذشته و مقابله با قوی‌ترین تهدید در مرزهای خود، به تصویر اطلاعاتی دقیقی از درون لبنان نیاز دارد، ولی ایران و حزب‌الله با تضعیف تدریجی برتری هوایی ارتش اسرائیل ثبات وضعیت را به خطر می‌اندازند.
گرچه بحث توسعه نظامی ایران در خاورمیانه معمولا حول پیشرفت شبه‌نظامیان نیابتی و گسترش زرادخانه‌های راکتی و موشکی این شبه‌نظامیان دور می‌زند، تهران و شرکایش همچنین به شکلی فزاینده برای سلطه بر آسمان منطقه تلاش می‌کنند. به طور خاص، دو روند مشکل‌ساز در حال افزایش است: حملات پهپادی علیه کشورهایی که ایران آنها را رقیب می‌داند، و گسترش و ارسال سامانه‌های پدافند هوایی برای شرکای ایران. مثلا در یمن، نیروهای حوثی نه تنها علیه اهداف داخل عربستان و امارات حملات پهپادی انجام داده‌اند، بلکه همچنین با موشک‌های زمین به هوا به پهپادهای ائتلاف شلیک کرده‌اند. «رسانه دستاوردهای نظامی» ایران، برای تاکید بر تهدید موشک‌ها، در ۱ جولای یک داده‌نمای آماری منتشر کرد که انواع سامانه‌های پدافند هوایی مورد استفاده از سوی نیروی هوافضای سپاه پاسداران را به تصویر می‌کشد و این اطلاعات را به فارسی، روسی، عربی، عبری، و انگلیسی نشان می‌دهد (پایین را ببینید).
اما خطرناک‌ترین ریسکِ افزایش تنش هوایی، در لبنان است. در ۲۹ ژوئن، اسرائیل یک پهپاد حزب‌الله را که به سمت منطقهٔ اقتصادی آن می‌رفت سرنگون کرد. در ۲ جولای، ارتش اسرائیل سه پهپاد حزب‌الله را که از لبنان برخاسته بودند و از قرار به سمت سکوی گاز طبیعی برون‌کرانه‌ای "کاریش" می‌رفتند رهگیری کرد. ساعاتی قبل در همان روز، یک حمله هوایی اسرائیل بنا به گزارش‌ها سامانه‌های پدافند هوایی ایران را که در شمال غرب سوریه نزدیک مرز با لبنان مستقر شده بودند هدف گرفت. این و دیگر تحولات به واقعیتی هشداردهنده اشاره دارد: شرایط عملیاتی در آسمان کشور به ضرر ارتش اسرائیل تغییر کرده است، برخی از فعالیت‌های اطلاعاتی آن را مختل ساخته و همزمان احتمال درگیری گسترده‌تر با حزب‌الله را افزایش داده است.
مبارزه حزب‌الله با آزادی عمل اسرائیل
در پنجم آوریل، ژنرال عمیکام نورکین، فرمانده نیروی هوایی اسرائیل در پایان دورهٔ تصدی‌اش، گفت آزادی عمل کشور در آسمان لبنان کم‌تر شده است. این پسرفت یک‌شبه رخ نداده است. از سال ۲۰۰۹، حسن نصرالله دبیرکل حزب‌الله هشدار داد که با توجه به اتکای شدید اسرائیل به برتری هوایی، به دست آوردن سامانه‌های پدافند هوایی از طرف این گروه موازنه را در یک منازعه آتی به هم خواهد زد. او همچنین اعلام کرد که حزب‌الله حق دارد برای به دست آوردن چنین سامانه‌هایی برای محافظت از حاکمیت لبنان تلاش کند.
در پاسخ به چنین تلاش‌هایی، اسرائیل بنا به گزارش‌ها سامانه‌های پدافند هوایی را که برای حزب‌الله ارسال می‌شد، در تمام دوره جنگ داخلی سوریه در همسایگی خود هدف گرفت؛ از جمله آتشبارهای اس.ای-۸ و اس.ای-۱۷ ساخت روسیه و همین‌طور سامانه‌های ایرانی مستقر در سوریه. بعد از حمله پهپادی در آگوست ۲۰۱۹ به اهداف حزب‌الله در بیروت، نصرالله قول داد پهپادهای اسرائیلی در خارج از آسمان لبنان هدف گرفته شود.
سال گذشته تنش‌ها در آسمان یک مرحله جلوتر رفت. در ۴ فوریه ۲۰۲۱، حزب‌الله موشک‌های زمین به هوا به یک پهپاد اسرائیلی شلیک کرد ولی به آن اصابت نکرد. کمی بعد، نیروی هوایی اسرائیل یک رزمایش (موسوم به «رُز جلیل») اجرا کرد که سناریوی آغازکنندهٔ آن بنا به گزارش‌ها برخورد یک موشک ضدهوایی حزب‌الله به یک جت جنگنده اسرائیلی بود. این مانور که حدود ۸۵ درصد پرسنل نیروی هوای اسرائیل در آن شرکت داشتند، عملیات بزرگی را که طی ۲۴ ساعت به ۳۰۰۰ هدف در لبنان حمله می‌شود، شبیه‌سازی کرد؛ بخشی از این رزمایش به ماموریت‌های برتری هوایی علیه اهداف پدافند هوایی حزب‌الله در بیروت و جنوب اختصاص داشت. نیروی هوای اسرائیل جایی برای شبهه باقی نگذاشت و صراحتا اعلام کرد این چیزی است که دشمن در پاسخ به هر حمله‌ای علیه یک جت جنگنده باید انتظار داشته باشد.
ولی نصرالله ظاهرا اعتنایی نکرد. طی مصاحبه‌ای در فوریه ۲۰۲۲، اظهار کرد که در دو سال گذشته حزب‌الله با راه‌اندازی و استفاده از سامانه‌های پدافند هوایی، فعالیت اسرائیل را در آسمان لبنان به شدت محدود کرده و ماموریت‌های شناسایی آن علیه «مقاومت» را مختل ساخته است. او همچنین لاف زد که حزب‌الله تولید پهپادهای خودش را شروع کرده است. بنا به گفته او، این محدودیت ادعایی فعالیت‌های اسرائیل دو پیامد کلیدی داشته است: ارتش اسرائیل برای توقف تولید موشک‌های دقیق‌زن حزب‌الله دیگر نمی‌تواند کاری بکند، و اسرائیل حالا باید عوامل انسانی را در داخل لبنان به خدمت بگیرد تا کاهش فعالیت‌های شناسایی پهپادی را جبران کند. او مدعی شد، در حالی که اسرائیل پیش از این به طور معمول هر روز بر فراز دره بقاع و جنوب لبنان عملیات پروازی داشت، حال بقاع ماه‌هاست که یک پهپاد به خود ندیده است و، همزمان، جنوب لبنان شاهد کاهش فعالیت و تغییر مسیرهای پروازی بوده است.
ژنرال نورکین در مصاحبه ماه آوریل خود اذعان کرد که برخی عناصر جمع‌آوری اطلاعات تجسسی در واقع تحت تاثیر قرار گرفته است. او همین‌طور اشاره کرد که اسرائیل با استفاده از روش‌های جایگزین، عناصر دیگر این فعالیت را ارتقا داده است و افزود: «این بخشی از برنامه کاری ما برای سال ۲۰۲۲ است». باید دید که آیا منظور او توسعه جایگزین‌های کسب اطلاعات بوده است یا بازپس‌گیری برتری هوایی.
آمار چه می‌گوید؟
هرچند نه حزب‌الله و نه اسرائیل داده‌های مستندی درباره این روندها منتشر نکرده‌اند، ولی گزارش‌های سازمان ملل این موضوع را روشن‌تر می‌کند. از پایان جنگ ۲۰۰۶، دبیر کل سازمان ملل حوالی ماه مارس، جولای، و نوامبر هر سال گزارش‌های ویژه‌ای درباره لبنان به شورای امنیت تسلیم کرده است. در ابتدا، این اسناد فقط فعالیت هوایی اسرائیل را به طور کلی توضیح می‌داد. ولی از گزارش نوامبر ۲۰۱۷، توضیحات کمّی درباره نقض حریم هوایی و ساعت‌های پرواز در این گزارش‌ها گنجانده شد. روی‌هم‌رفته، این گزارش‌ها در واقع حاکی از کاهش شدید فعالیت هوایی اسرائیل بر فراز لبنان است.
معمولا ماه‌های تابستان بهترین شرایط مشاهده برای این‌گونه عملیات‌های شناسایی هوایی را فراهم می‌کند، برای همین روند فعالیت هوایی معمولا در این فصل در اوج خود قرار دارد (جدول را ببینید). این عملیات در تابستان ۲۰۲۰ بسیار فعال بود ــ‌چون در پی تهدید حزب‌الله به گرفتن انتقام یکی از اعضایش که در یک حمله ارتش اسرائیل در سوریه در جولای آن سال کشته شد، مرز در حالت آماده باش بود، و میزان پروازهای اسرائیل بر فراز لبنان به ۷۷۵۰ ساعت رسید؛ تقریبا سه برابر میانگین فصلی سه سال پیش از آن.
اما این ارقام در سال ۲۰۲۱ سقوط کرد، و در بهار آن سال به ۴۱۳ ساعت رسید ــ‌فقط ۳۲ درصد میانگین فصلی برای سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ (۱۲۷۳ ساعت). در تابستان آن سال کاهش به‌مراتب چشمگیرتری رخ داد و میزان پروازها به ۳۷۸ ساعت رسید ــ‌فقط ۱۳ درصد میانگین فصلی سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۱۹ (۲۸۴۶ ساعت) و فقط ۵ درصد تابستان ۲۰۲۰ که شاهد میزان حداکثریِ یادشده بود. به طور خلاصه، گزارش‌های سازمان ملل نشان می‌دهد که اسرائیل فعالیت هوایی خود را در ۲۰۲۱ بر فراز لبنان بین ۷۰ تا ۹۰ درصد در مقایسه با سال‌های قبل کاهش داده است ــ‌با بیشترین کاهش گزارش‌شده در تابستان یعنی شلوغ‌ترین فصل برای شناسایی هوایی.
البته سازمان ملل حق دارد تمام موارد نقض حریم هوایی اسرائیل را مستند کند، چون این فعالیت‌ها حاکمیت ملی لبنان را نقض می‌کند. (با وجود آنکه این پروازها برای شناسایی فعالیت‌های نظامی خود حزب‌الله انجام می‌شود ــ‌فعالیت‌هایی که نه‌تنها حاکمیت لبنان بلکه همین‌طور قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل را نقض می‌کند. ولی این موضوع به تحلیل ویژه خود نیاز دارد.) ولی متاسفانه سازمان ملل در تشریح روندهایی که ثبت می‌کند منسجم عمل نکرده است ــ‌مثلا، بر «افزایش چشمگیر» تخلفات اسرائیل بین ژوئن و اکتبر ۲۰۲۰ تاکید کرده، ولی هیچ اشاره‌ای به کاهش شدید آنها در سال ۲۰۲۱ نکرده است.
از این مهم‌تر، موقعیتِ در حال تغییرِ عملیات هوایی چاشنی دیگری را به بشکهٔ باروتِ استراتژیک در مرزهای اسرائیل با لبنان و سوریه اضافه کرده است. در سال ۲۰۱۸، اسرائیل در بخشی از بلندی‌های جولان که در کنترل سوریه است به یک گشت حزب‌الله حمله کرد، و حزب‌الله از داخل لبنان دست به اقدام تلافی‌جویانه زد و دو سرباز ارتش اسرائیل را کشت. در سال ۲۰۱۹، ارتش اسرائیل به یک تیم که از سوی نیروی قدس ایران اعزام شده بود و تلاش می‌کرد پهپادهایی را از سوریه به پرواز در آورد حمله کرد، و معلوم شد که برخی از اعضای آن لبنانی بوده‌اند. با توجه اینکه ایران و نیروهای نیابتی‌اش کماکان تهدیدات‌شان را علیه اسرائیل بیشتر می‌کنند، تلفات بیشتر برای حزب‌الله در سوریه حتمی است. حزب‌الله به نوبه خود مصمم است چنین تلفاتی را از خاک لبنان تلافی کند ــ‌چنانکه دیدیم در تابستان ۲۰۲۰ از آن سوی «خط آبی» تعیین‌شده سازمان ملل در مرز، دست به چندین حمله زد و با نیروهای اسرائیلی به تبادل آتش پرداخت.
یک ماجرای دیگر در آگوست ۲۰۲۱ رخ داد؛ زمانی که گروه‌های مسلح فلسطینی داخل لبنان راکت‌هایی را به سمت اسرائیل شلیک کردند. بنا به ارزیابی‌های اسرائیل، چنین شلیک‌هایی اگر به دستور حزب‌الله نبوده، بدون رضایت این گروه هم نمی‌توانسته انجام شود؛ و سخنگوی ارتش اسرائیل تاکید کرد که دولت لبنان مسئول همه حملاتی است که از داخل خاکش انجام می‌شود. اسرائیل به این راکت‌باران با یک حمله هوایی نادر در داخل لبنان (اولین حمله از سال ۲۰۱۴) و شلیک بیش از صد گلوله توپ پاسخ داد. حزب‌الله در مقابل به شلیک پیاپی بیست راکت به اسرائیل پرداخت. گروه‌های فلسطینی هم در آوریل امسال یک راکت دیگر از لبنان شلیک کردند.
افزون بر این، امسال پهپادهای حزب‌الله اغلب در حال پرواز در امتداد مرز مشاهده شده‌اند ــ‌یکی از این پهپادها در میانه فوریه سرنگون شد، و یکی دیگر باعث به صدا درآمدن آژیرهای حمله هوایی و شلیک‌های ناموفق از سوی سیستم دفاعی گنبد آهنین شد. به طور خلاصه، مرزی که بسیاری از کارشناسان آن را «آرام» توصیف کرده‌اند در واقع سرشار از حادثه است و، در حالی که وضعیت طوری مدیریت شده تا از تنش‌افزایی پرهیز شود، شرایطِ در حال تغییرِ حریم هوایی ممکن است این موازنهٔ شکننده را بر هم بزند.
از این منظر، تهدیدات علیه برتری هوایی اسرائیل پتانسیل بالایی برای بی‌ثبات‌کنندگی دارند. اسرائیل بین خروجش از لبنان در سال ۲۰۰۰ و جنگ با حزب‌الله در سال ۲۰۰۶ تلاش چندانی در قبال توان روزافزون نظامی این گروه انجام نداد، و ناگهان در طی جنگ ۲۰۰۶ با پیامدهای تلخ این کوتاهی مواجه شد. از آن زمان، اسرائیل حزب‌الله را به عنوان بزرگ‌ترین تهدید نظامی در مرزهای خود شناخته است و ــ‌همان‌طور که پروازهای برون‌مرزی نیروی هوایی اسرائیل نشان می‌دهد‌ــ تلاشی استثنایی برای آگاهی کامل از توانمندی‌های این گروه انجام داد. ارتش اسرائیل طی مانور «ارابه‌های آتش» که در طول ماه می امسال انجام شد، حملات دقیق انبوه و مانور گسترده علیه این توانمندی‌ها را تمرین کرد، و نشان داد که پاسخش به تنش‌افزایی حزب‌الله یک عملیات هوایی و زمینی پردامنه بر پایه اطلاعات نظامی خواهد بود.
اسرائیل برای آماده نگه داشتن این توانمندی باید به تلاش‌های خود برای جمع‌آوری اطلاعات تجسسی ادامه دهد و تصویر اطلاعاتی خود را تا آینده طولانی روزآمد کند. توسعه روش‌های گردآوری اطلاعات به جای شناسایی هوایی یکی از گزینه‌هاست، ولی اسرائیل احتمالا کماکان با یک دوراهی روبه‌رو خواهد بود: یا باید کاهش تدریجی تصویر اطلاعاتی خود را به مرور زمان بپذیرد یا ماموریت‌های شناسایی خود را در معرض پدافند هوایی حزب‌الله قرار دهد. در سوریه، اسرائیل تمایل خود را به نابودکردن سامانه‌های دفاعی که هواپیماهایش را تهدید می‌کند نشان داده، ولی در لبنان تاکنون طور دیگری عمل کرده است. ارتش اسرائیل و حزب‌الله از مدت‌ها پیش روی مرز خطرناک بین بازدارندگی و افزایش تنش گام برمی‌دارند و محتاطانه از تنش اجتناب می‌کنند. ولی با افزایش موانع از سوی حزب‌الله در برابر ابزار حیاتی امنیت ملی اسرائیل، مخاطرات به مراتب در حال افزایش است.
عساف اوريون، سرتیپ بازنشسته اسرائیلی، هموند برنامه بین‌المللی روون (Rueven) در انستیتو واشنگتن، و رئیس سابق دایره استراتژیک در ستاد کل مدیریت برنامه‌ریزی ارتش اسرائیل بوده است.
همرسانی در شبکههای اجتماعی
