درباره نویسنده
تحلیل کوتاه
بعد از دهه‌ها توسعه مداوم، تهران حال از پهپادها به عنوان مکملی برای موشک‌هایش و حمایت از فعالیت‌های کلی‌تر خود برای در تیررس قراردادن تمام خاورمیانه استفاده می‌کند.
در ۱۴ فوریه، انفجارهای مرموزی یک فرودگاه نظامی در غرب ایران را که آشیانه هواپیماهای بدون سرنشین (پهپاد) است، لرزاند. تصاویر هوایی با کیفیت بالا بعدا اعتبار بیشتری به این گمانه بخشید که حمله‌ای نظامی ــ‌احتمالا از طریق پهپادهای انفجاری پرسه‌زن‌ــ باعث خسارت گسترده به یک آشیانه بزرگ شده است. در واقع، این آسیب بسیار شبیه انفجاری در ژوئن ۲۰۲۱ در کارخانه تولید قطعات سانتریفیوژ «تسا» نزدیک تهران است و انفجاری در جولای ۲۰۲۰ که خط مونتاژ سانتریفیوژ نطنز در استان اصفهان را تخریب کرد. گرچه ایران اسرائیل را به سازمان‌دهی موارد قبلی استفاده از پهپادهای انتحاری یا شیوه‌های دیگر متهم کرده، هنوز برای این انفجار جدید کسی را متهم نکرده است. کار هر کسی که بوده، چنین پیداست که بازیگران دیگر در خاورمیانه در حال استفاده متقابل از شیوه‌های بازی ایران هستند؛ چون ایران طی سال‌های اخیر بر استفاده تسلیحاتی از پهپادها برای تقویت دیگر توانمندی‌های رژیم و نیروهای نیابتی آن تمرکز کرده است.
در واقع، پروژه پهپاد جایگاه مهمی در طیف تهدیدات ایران در منطقه پیدا کرده است و می‌توان گفت حتی با برنامه‌های مشکل‌ساز موشک‌های بالستیک و موشک‌های دقیق‌زن رژیم برابری می‌کند. استفاده تهاجمی روزافزون از پهپادها از سوی تهران و نیروهای نیابتی‌اش باعث نگرانی شدید ستاد فرماندهی مرکزی آمریکا (سنتکام) و مقامات نظامی منطقه شده و آنها را وادار کرده تا به دنبال تدابیر متقابل فعال و غیرفعال بروند، از جمله استفاده از سامانه‌های بی‌سرنشین (مثلا، فوج-پهپادهای هانتر ۲-اس تولید گروه اماراتی اِج EDGE). اما بعید است این‌ها اسباب بازدارندگی ایران شود و نباید هم انتظار داشت ایران در صورت احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با آمریکا، رفتار منطقه‌ای خود را تغییر دهد.
تولد برنامه پهپادی
به رغم موج اخیر پیشرفت‌های فنی و گزارش‌های خبری درباره این موضوع، «بازی پهپادی» ایران از مدت‌ها پیش در حال توسعه بوده است ــ‌از زمان جنگ فرسایشی دهه ۱۹۸۰ با عراق. در بحبوحه آن جنگ، سپاه پاسداران یک برنامه آزمون-و-خطا برای توسعه پهپادهای شناسایی را از صفر شروع کرد که تا حدی برای ایجاد جریان تهاجمی در دوران بن‌بست‌های طاقت‌فرسای جنگ بود و، همین‌طور، چون بسیاری از کشورها محدودیت‌هایی را برای صادرات اقلام دوکاربردی علیه ایران وضع کرده بودند که توانایی رژیم را برای کسب تجهیزات و قطعات ضروری از خارج کم کرده بود. در آن زمان، رژیم به جز چند پهپاد کنترل از راه دور برای نشانه‌گیری که ساخت آمریکا بود، خودش هیچ‌گونه توانمندی در ساخت هواگردهای بی‌سرنشین نداشت.
نمونه‌های اولیه ساخت ایران، علاوه بر نقش کلی شناسایی، به سرعت با نصب راکت‌اندازهایی در زیر بال مسلح شدند تا علیه اهداف زمینی و دریایی از آنها استفاده شود. هرچند عملکرد این پهپادهای راکت‌انداز طی آزمایش‌ها آنقدر امیدوارکننده نبود که نقش عملیاتی در جنگ پیدا کنند، ولی ایده استفاده از پهپادها به عنوان مهمات پرسه‌زن مورد توجه قرار گرفت، و تحولات بیشتر در خفا ادامه پیدا کرد.
تغییر چهره تهدید با پیشرفت‌های پساجنگ
تهران بعد از جنگ با عراق دنبال ارتقای توانمندی‌های پایش و شناسایی پهپادهای خود بود، ولی برد آنها در ابتدا محدود به دید مستقیم بود. رژیم برای عبور از این‌گونه موانع فنی، سازنده پهپاد سپاه یعنی صنایع هوایی قدس و یک شرکت جدید به نام صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) را زیر نظر وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح قرار داد ــ‌خود این وزارتخانه هم در سال ۱۹۸۹ از ادغام وزارت دفاع و وزارت سپاه پاسداران تشکیل شده بود. (صنایع هوایی قدس در حومه غرب تهران واقع شده بود و امروز هم در همان‌جاست، اما هسا در شاهین شهر قرار دارد). البته نیروی هوایی سپاه (که بعدا به نیروی هوافضای سپاه تغییر نام یافت) هم در «صنایع هوایی شاهد» ــ‌که در پایگاه هوایی بدر در جنوب اصفهان واقع شده‌ــ به برنامه تحقیق و توسعه پهپادی گسترده خود ادامه داد؛ تاسیسات بدر دارای فرودگاه مشترکی با پایگاه هوایی شهید وطن‌پور ارتش است.
در سال‌های بعد، برنامه پهپادی ایران نسبتا سریع پیش رفت که این تا حدی ناشی از ماهیت تحقیقاتی قوی و حمایت آکادمیک مداوم از آموزشگاه‌های صنعتی مثل دانشگاه صنعتی شریف بود (این دانشگاه به خاطر شرکت در برنامه‌های هسته‌ای و موشکی رژیم، از سال ۲۰۱۹ تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد). به علاوه، سپاه پاسداران به طور تصادفی مقدار زیادی کمک خارجی غیرمستقیم دریافت کرد، چون توانست تعدادی از پهپادهای پیشرفته غربی را که در ایران سقوط کردند بازیابی کند. در همین حال، بازیابی قطعات پهپادهای حوثی که با حمایت ایران در یمن ساخته می‌شود، از وجود شبکه گسترده‌ای از تامین‌کنندگان قطعه شامل چین، ژاپن، و کشورهای اروپایی خبر می‌دهد. در داخل کشور، در سال‌های اخیر تعدادی از شرکت‌های نوپا با روابط نزدیک با سپاه و صنایع دفاعی ظهور کردند که اشکال متنوعی از پهپادهای پیشرفته را توسعه می‌دهند؛ از جمله پهپادهای بلندپرواز و دیرمان که با نیروی خورشیدی کار می‌کنند و برای ایجاد رله‌های مخابراتی پایدار با نیروهای نیابتی در خارج ایده‌ال هستند.
ایران برای برخی از نیروهای نیابتی خود نیز دسترسی مستقیم به توانمندی‌های پهپادی فراهم کرده است. طبیعتا، حزب‌الله اولین کاندیدا برای دریافت چنین کمکی بود چنان که حتی در نوامبر ۲۰۰۴ گزارش‌هایی از استفاده شبه‌نظامیان لبنانی از پهپاد موسوم به «مرصاد-۱» بر فراز شمال اسرائیل منتشر شد. مرصاد-۱ مشابه ابابیل-۱ بود: یک پهپاد ایرانی که در اوایل دهه ۱۹۹۰ از سوی هسا در دو نسخه آلومینیومی و کامپوزیت توسعه یافت. مزایای پهپادها برای گروه‌های تروریستی و دیگر بازیگران غیردولتی بر کسی پوشیده نبود، ولی ظهور مرصاد بر فراز اسرائیل زنگ هشداری در تمام خاورمیانه بود، چون دولت‌ها متوجه روند جدیدی از تهدید شدند که می‌توانست کنترل مرسوم آنها بر قلمرو هوایی‌شان را تضعیف کند. ایران برای انواع نیروهای نیابتی خود پهپادهای اختصاصی با شیوه مونتاژ آسان توسعه داده که به دست خود این نیروها قابل آماده‌سازی باشد و، علاوه بر این، یک نسخه کوچکتر و مشتق‌شده از ابابیل-۲ به نام «قاصف» را به حوثی‌ها داده است که آنها در سال‌های اخیر از آن علیه عربستان و نیروهای دولت یمن به طور گسترده‌ای استفاده کرده‌اند.
در صنایع هوایی شاهد، سپاه پاسداران علاوه بر پهپادهای انتحاری، سری شاهد-۱۴۱ تا ۱۹۱ از پهپادهای بال‌دیس را تولید می‌کند که این مدل از روی پهپاد آرکیو-۱۷۰ سنتینل آمریکایی (که در دسامبر ۲۰۱۱ در ایران سقوط کرد) کپی‌برداری شده است. پهپاد پرسه‌زن، انتحاری و دقیق‌زن موسوم به شاهد-۱۳۶ که درباره‌اش تبلیغ زیادی هم شده در این شرکت تولید می‌شود؛ طی رزمایش‌های نظامی اخیر، این سیستم از روی کامیون‌هایی که تغییر کاربری یافته و پنج فروند پهپاد را همزمان حمل می‌کرد، پرتاب شد. طی چند سال گذشته، شاهد-۱۳۶ و هم‌خانواده کوچکترش شاهد-۱۳۱ در عملیات‌های خصمانه علیه عربستان، کشتی‌های باربری مرتبط با اسرائیل، و پایگاه‌های آمریکا در عراق به کار رفته است. حوثی‌ها شاهد-۱۳۶ دوربرد را تحت نام «وعید» استفاده می‌کنند؛ مهمات پرسه‌زن دوربرد آنها موسوم به سری «صمد» هم گویا منشأ ایرانی دارد.
امروز پهپادهای ایرانی تقریبا به هر جایی در خاورمیانه می‌رسند، چون سوخت بیشتری حمل می‌کنند و از ناوبری ماهواره‌ای استفاده می‌کنند. رژیم با تجهیز پهپادها به دستگاه ناوبری ژیروسکوپی که تا پنج ساعت استقامت پروازی را میسر می‌کند ــ‌و دانشگاه شریف آن را توسعه داده‌ــ به این توانمندی رسیده است؛ در مرحله بعد رله‌های رادیویی دوربرد برای مخابراتِ فراتر از دید مستقیم تا ۲۰۰ کیلومتر برد برای پهپادها توسعه یافت. دست‌کم دو نوع پهپاد یعنی شاهد-۱۴۹ و فُطرُس نیز گویا به آنتن‌های ماهواره مجهزند که شعاع عملیاتی ۵۰۰ کیلومتر یا بیشتر را به آنها می‌دهد. نسل جدید پهپادهای ایران بنا به گزارش‌ها تا ۱۰۰۰ کیلومتر برد و تا بیست‌وچهار ساعت استقامت پروازی دارند.
برنامه پهپادی همچنین نقاط عطف متعددی را در روند تسلیح پشت سر گذاشته است. در حال حاضر، اکثر پهپادهای ایران می‌توانند بمب‌های هدایت‌شونده مینیاتوری را حمل کنند، ولی به زودی به موشک‌هایی مجهز می‌شوند که می‌توانند به اهدافی در ۸ کیلومتری برسند.
نتیجه‌گیری
در چندین مورد در سال گذشته، ژنرال کنث مکنزی رئیس سنتکام اظهارات صریح و غافلگیرکننده‌ای درباره ضعف متحدین در برابر تهدید پهپادی چندسویه تهران به صورت علنی مطرح کرد. در آوریل ۲۰۲۱، او طی شهادت خود در کمیسیون نیروهای مسلح سنا گفت که پهپادهای مسلح کوچک و متوسطی که ایران و نیروهای نیابتی‌اش گسترش داده‌اند، «تهدیدی جدید و پیچیده علیه نیروهای ما و شرکا و متحدان ماست. برای اولین بار بعد از جنگ کره، ما بدون برتری کامل هوایی عملیات می‌کنیم. تا زمانی که بتوانیم یک توانمندی شبکه‌ای برای شناسایی و شکست [پهپادها] توسعه دهیم و به میدان بفرستیم، این برتری از آنِ مهاجمان خواهد بود».
آمریکا دست‌کم از سال ۲۰۰۲ برنامه پهپادی ایران را زیر نظر داشته و باید این هشیاری را حفظ کند. رژیم به طراحی، توسعه، و تکثیر تکنولوژی پهپادهای مسلح خود ادامه خواهد داد ــ‌نه فقط برای نیروهای نیابتی خاورمیانه‌ای خود، که همین‌طور برای کشورهای دورتر که تمایل خود را به خرید آنها نشان داده‌اند؛ جدیدترین‌شان اتیوپی و ونزوئلا. حتی اگر واشنگتن و تهران موافقت کنند که به طور دوجانبه به تعهدات خود تحت توافق هسته‌ای برگردند، مقامات آمریکا باید به تحریم قاطعانه هر نهاد یا فرد ایرانی دخیل در برنامه پهپادی ادامه دهند. حفظ این موضع، تا وقتی رژیم فعالیت‌های خصمانه و بی‌ثبات‌کننده خود در خاورمیانه را ترک نکند، ضروری خواهد بود.
فرزین ندیمی هموندیار انستیتو واشنگتن، و متخصص امور امنیتی و دفاعی ایران و منطقه خلیج فارس است.
همرسانی در شبکههای اجتماعی
