وزارت خزانه‌داری فشار بر شرکت‌های هواپیمایی ایران را افزایش می‌دهد دید‌بان سیاست‌گذاری ۲۹۷۶

در تاریخ ۲۴ می، اداره کنترل دارایی‌های خارجی در وزارت خزانه‌داری نُه فرد و نهاد مرتبط با ارائه خدمات به شش شرکت هواپیمایی ایران را، که در کمک به فعالیت‌های نظامی رژیم در منطقه نقش داشتند، تحریم کرد. هدف تحریم‌ها رفع راه‌های فرار قانونی است که این شرکت‌ها در طول سال‌ها از آن برای تامین قطعات یدکی و خدمات فنی و مراقبتی هواپیماها بهره می‌جستند. وزارت خزانه‌داری همچنین سی‌ویک فروند هواپیما را که به شکل مستقیم در انتقال تسلیحات و پرسنل نظامی به سوریه نقش داشتند، مشخص ساخته و تحریم کرده است (لیست آن‌ها را پایین‌تر ببینید). اقدامات دیگری نیز احتمالا در راه است و با توجه به مهارتِ به اثبات‌رسیده‌ تهران در سازگاری با تحریم‌های جدید، هر چه این اقدامات زودتر عملی شود، بهتر است.

نگاهی به تحریم‌ها

شرکت‌های تحریم‌شده شامل هواپیمایی ماهان، هواپیمایی کاسپین، هواپیمایی معراج، هواپیمایی دنا، هواپیمایی پویا و بلو ایرویز است. شرکت آخری، بلو ایرویز، یک شرکت صوری است و ناوگان هوایی ندارد. معراج، کاسپین و پویا (هواپیمایی یاس سابق) همه در آگوست ۲۰۱۴، به دلیل حمایت از عملیات‌ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در سوریه، تحریم شدند؛ در واقع هواپیمایی پویا شاخه ترابری نیروی هوافضای سپاه پاسداران است و به طور روزانه به پل هوایی سوریه سرویس می‌دهد.

وزارت خزانه‌داری، در ژوئن ۲۰۱۱، ایران ایر، شرکت هواپیمایی اصلی ایران و ایران ایرتور، شرکت زیرمجموعه آن را به دلیل پشتیبانی از سپاه پاسداران و وزرات دفاع این کشور «از طریق انتقال و/یا حمل محموله برایِ این نهادها، یا به نیابت از آنها» تحریم کرد. این شرکت‌ها از پروازهای تجاری نیز برای انتقال «تجهیزات مرتبط نظامی» و «محموله‌های بالقوه خطرناک» به سوریه (مثل قطعات موشک) استفاده می‌کرده‌اند.

چهار ماه پس از آن، وزارت خزانه‌داری ماهان ایر را هم به دلیل ارائه خدمات به نیروی قدس سپاه پاسداران و حزب‌الله، از جمله «انتقال مخفیانه نیرو، سلاح و پول با هواپیماهای خود» به سوریه و عراق، تحریم کرد. از آن زمان به بعد بیش از دویست شرکت صوری یا افراد حقیقی به دلیل روابط تجاری با ماهان با تحریم‌های ثانویه هدف گرفته شده‌اند. این اقدامات به منظور ممنوعیت نهادهای آمریکایی «از رابطه تجاری یا مالی با ماهان ایر» طراحی شده است و «هر گونه دارایی که این شرکت ممکن است در حوزه قضایی ایالات متحده داشته باشد مسدود می‌شود».

در ماه می ۲۰۱۳، خزانه‌داری آمریکا اقدامات خرید هواپیما از سوی ایران و شبکه‌های حمایتی آن را در قرقیزستان، اوکراین، امارات متحده عربی و دیگر کشورها هدف قرار داد که به هوایپمایی ماهان و ایران ایر کمک می‌کردند تحریم‌ها را دور بزنند. حمید عرب‌نژاد، مدیرعامل ماهان، نیز همراه با شرکت‌های هوایپمایی اوم ایر، بوکووینا ایرلاینز، شرکت حمل‌ونقل هوایی قرقیز و چند نهاد مرتبط دیگر تحریم شد. شرکت‌های یادشده متهم به اجاره دادن جت‌های مدل BAe 146/Avro RJ100 و انواع دیگر هواپیما به ماهان بودند و برخی از این هواپیماها در «پروازهای بسیاری به سوریه» به کار گرفته شده بود. سال گذشته، ماهان با استفاده از هواپیماهای مدل BAe/RJ خود، که ساخت بریتانیاست، شبه‌نظامیان شیعی را از عراق به آبادان و سپس به دمشق انتقال داد؛ چرا که این‌شبه‌نظامیان نمی‌توانستند از عراق مستقیم به سوریه پرواز کنند.

ماهان از سال ۲۰۱۱ تحت تحریم‌های شدید قرار داشته که در نتیجه، یک‌سوم از شانزده فروند جت مدل BAe146/RJ آن به دلیل نداشتن قطعات یدکی زمین‌گیر شد. با این‌حال، بسیاری از این هواپیماها از سال گذشته بار دیگر به خدمت بازگشته‌اند. به نظر می‌رسد تحریم‌های گذشته بیشتر بر بوئینگ‌های 747s ماهان تاثیرگذار بوده است؛ تقریبا تمام این هواپیماها زمین‌گیر شدند و ایرباس‌های دست دوم مدل A340s جای آن‌ها را در پرواز‌های بین‌المللی گرفت. در تحریم‌های جدید ده فروند از هواپیماهای فعال این شرکت به طور مشخص نام برده شده و این امر آن‌ها را برای دریافت خدمات و مراقبت فنی، و به تبع آن، قابلیت پرواز با دشواری‌ فزاینده‌ روبه‌رو کرده است. ماهان، که حالا عملا بزرگ‌ترین شرکت هواپیمایی ایران است، به‌تدریج با فشار بیشتری بر روی کل ناوگان هوایی خود که متشکل از سی‌وشش هواپیماست، روبه‌رو خواهد شد. امری که بالقوه می‌تواند این شرکت را وادار کند که به دنبال گزینه‌های پرهزینه‌تری مثل تغییر هواپیما و یا نام و برند خود برود.

 (برای مشاهده جدول در کیفیت بالاتر روی آن کلیک کنید.)

هواپیماهای تجاری تحریم‌شده ایران در ماه می 2018

هدف‌گیری «ایرفورس وان» ایرانی؟

از سال ۲۰۱۱ به این سو، «هواپیمایی معراج» برند هواپیماهایی است که خارج از «آشیانه جمهوری اسلامی» پرواز می‌کنند که تاسیسات اصلی ایران برای سفر مقامات ارشد دولت است. این جابه‌جایی به هواپیماهای دولتی اجازه داد که برای فعالیت‌های سودآور در بازار تجاری استفاده شوند. آشیانه جمهوری و هواپیمایی معراج را نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران تعمیر و نگهداری می‌کند.

اخیرا، نهاد دیگری به نام هواپیمایی دنا مسئولیت بخش مربوط به پرواز مقامات رسمی ارشد را با دو هواپیما، یکی ایرباس A340-300 (که قبلا معراج EP-AJA بود و در نوامبر ۲۰۱۷ با مشخصات  EP-DAA ثبت شد) و دیگری ایرباس A321-200 (با مشخصات ثبت EP-AGB) بر عهده گرفته است. هر دو هواپیما از سوی رهبر ایران، علی خامنه‌ای (با کد هویت DENA-01)، برای سفرهای تعطیلاتی به شهر زادگاه‌اش مشهد، و استراحتگاه‌اش در ساحل دریای خزر استفاده می‌شود. حسن روحانی، رئیس‌جمهور، و محمدجواد ظریف، وزیر خارجه، نیز از این دو هواپیما برای سفرهای خارجی استفاده می‌کنند.

ایرباس EP-DAA در سال ۲۰۱۵ با واسطه‌گری شرکت هواپیمایی آسیا اکسپرس تاجیکستان خریداری شد که مالک‌اش در آن زمان، بابک زنجانی، میلیونر ایرانی و عامل صوری فعالیت‌های اقتصادی دولت احمدی‌نژاد، بود. وزارت خزانه‌داری در سال ۲۰۱۳ بر بیشتر دارایی‌های زنجانی تحریم وضع کرد که هدف آن، به طور کلی، فشار آوردن بر شرکت هواپیمایی آسیا اکسپرس در این فرایند بود (بنا به گزارش‌ها، تمام سهام این شرکت متعلق به بانک سرمایه‌گذاری کُنت در تاجیکستان بوده که بنیانگذار آن شرکت سهامداری کنت کازمتیک، متعلق به زنجانی، است).

قضیه ایرباس EP-AGB نیز با جنجال همراه شد. در سال ۲۰۰۵، کمپانی فرانسوی سوگِرما سرویسِز موقتا کار طراحی لوکس داخلی این هواپیما را به دلیل تحریم‌های آمریکا متوقف کرد.

دو جت دیگرِ دنا که برای مقامات ارشد دولتی به کار گرفته می‌شود، هنوز باید از طرف خزانه‌داری به طور انفرادی مشخص شوند، یا به فهرست تحریم‌های ثانویه اداره کنترل دارایی‌های خارجی افزوده شوند. برای اطمینان، شرکت دنا خود تحت تحریم قرار گرفته است و به تبع آن‌، این دو هواپیما نیز مشمول تحریم می‌شود. با این‌همه، طوری که در ادامه مطلب اشاره خواهد شد، انتشار فهرست تحریمی که در آن دو هواپیمای اصلی رهبر ایران از قلم افتاده، به نظر می‌رسد به مثابه فرصتی از دست رفته برای ارسال پیام به ایرانی‌ها و دیگر مخاطبان خارجی باشد.

سپاه پاسداران و شرکت‌های هواپیمایی مرتبط با آن از شماری کمپانی‌های صوری در ارمنستان، تاجیکستان، تایلند، ترکیه، اوکراین و ازبکستان نیز برای خریداری قطعات ممنوعه هواپیما و خدمات فنی استفاده می‌کنند. برخی از این کمپانی‌ها در تازه‌ترین فهرست تحریم‌ها گنجانده شده‌اند و احتمالا اقدامات بیشتری در راه است.

در دسامبر ۲۰۱۶، اداره کنترل دارایی‌های خارجی، شرکت هواپیمایی چام وینگز، مستقر در سوریه، را هم «به دلیل کمک عملی، اسپانسری، یا تهیه امکانات مالی، قطعاتی و یا حمایت تکنولوژیکی برای [...] دولت سوریه و هواپیمایی عرب ایرلاینزِ سوریه»، تحریم کرد. با این‌حال، پروازهای چارتر شرکت چام به تهران حداقل پنج پرواز در هفته با جت‌های تجاری ایرباس A320، و اغلب با کمک فنی و تعمیراتی از سوی هواپیمایی ماهان، ادامه داشته است. بنا به یک گزارش رویترز، مورخ ششم آوریل، شرکت چام جنگجویان و پیمانکاران نظامی روسی را هم، با بهره‌گیری از فرودگاه بین‌المللی روستوف پلاتوف به عنوان پایگاه، به دمشق و لاذقیه انتقال می‌دهد. این گزارش برآورد کرده که مسکو بین دو تا سه هزار جنگجو در سوریه دارد.

با همین شیوه، سپاه نیز هنوز به طور مرتب از هواپیمایی پویا برای پروازهای باربری شرکت ایلیوشین به شهرهای روسیه و دمشق استفاده می‌کند. یکی از فعال‌ترین هواپیما در این مسیرها (EP-PUS) از فهرست تازه وزارت خزانه‌داری غایب است، در حالی‌که شماره سریال آن قبلا در فهرست ۲۰۱۲ زیر نام دیگری (EP-GOM) درج شده بود. تمام این هواپیماها، با توجه به تحریم شرکت پویا در سال ۲۰۱۴، تحت تحریم قرار دارند، اما ذکر نام آن‌ها به صورت انفرادی می‌تواند به شرکت‌های هوایی و مالی در اجرای بهتر تحریم‌ها کمک کند.

پیامدها بر سیاست‌گذاری ایالات متحده

سپاه پاسداران به یافتن راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌ها ادامه خواهد داد، از این‌رو، معقول است که دولت آمریکا فشار را بر نقاطی که بیشترین اثر را دارد، حفظ کند و با این کار پیامی قاطع ارسال کند. به‌ویژه این‌که رژیم جمهوری اسلامی احتمالا به تغییر دادن نام شرکت‌های هواپیمایی و ایجاد شرکت‌های صوری جدید برای دست‌یابی به هواپیما و خدمات فنی غربی ادامه خواهد داد؛ چنانکه  می‌تواند به تامین‌کنندگان روسی یا چینی رو آورد. تازه‌ترین تحریم‌ها بر تامین‌کنندگان قطعات یدکی ممکن است ماهان و دیگر شرکت‌های هواپیمایی را به خریداری بدنه دست دوم و یا از رده خارج شده ایرباس و مدل BAe وادار کند، تا از آن‌ به عنوان منبعی برای قطعات یدکی (یا به‌اصطلاح،‌ ملکه‌های آشیانه) استفاده کند.

در حالی‌که فشارها بر شرکت ماهان افزایش می‌یابد، پروازهای داخلی و بین‌المللی آن پرهزینه‌تر و دشوارتر می‌شود، و این امر بالقوه می‌تواند تهران را به اعزام هواپیماهای دیگری برای حفظ پل هوایی سوریه مجبور کند؛ شاید با وارد کردن ایران ایر. بر این اساس، واشنگتن باید به ایران هشدار دهد که اگر سپاه از ناوگان شرکت هواپیمایی اصلی این کشور (ایران ایر) برای جایگزینی هواپیماهای ماهان در حفظ مسیر تدارکاتی نظامی استفاده کند، در وارد کردن هواپیماهای ایران ایر (که از قبل هم برنامه پرواز منظمی به دمشق دارد) به لیست تردید نخواهد کرد. ایران ایر به عنوان بخشی از توافق برجام در ۲۰۱۵ از فهرست تحریم‌ها حذف شد، اما خزانه‌داری آمریکا گفته که تحریم‌ها بر همه نهادها را حداکثر تا پنجم نوامبر امسال بازخواهد گرداند. از این رو، هواپیمایی ایران ‌ایر چه‌بسا در نوبت تحریم قرار گرفته باشد.

در خصوص دو هواپیمایی که خامنه‌ای استفاده می‌کند، وزارت خزانه‌داری در حال حاضر ممکن است دلایل فنی متعددی برای درج نکردن آن‌ها در لیست تحریم‌ داشته باشد. با این وجود، مقامات این وزارت‌خانه باید ذکر نام تک‌تک هواپیماها را به عنوان یک گزینه درنظر بگیرند، حداقل برای تقویت این نکته که تحریم‌های آمریکا رژیم ایران را هدف قرار می‌دهد و نه مردم این کشور را. ارسال چنین پیامی می‌تواند شمار فزاینده‌ای از ایرانی‌ها را به این نتیجه منطقی برساند که آنها باید به طور علنی فعالیت‌های نظامی جمهوری اسلامی در منطقه و «اهداف انقلابی» آن را مورد پرسش قرار دهند؛ اهدافی که روزبه‌روز بیشتر در تناقض مستقیم با منافع ملی ایران قرار می‌گیرد.