نقشه ایران برای عملیات شبه‌نظامیان عراق

«من پیام صریح و روشنی برای آقای اسماعیل قاآنی ]فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی[ فرستادم ... مسئله (عراق) فارغ از هر محاسبه دیگری مربوط به ماست ... لطفا از این به بعد ...هیچ کس با ما حرف نزند و ما هم گوش نخواهیم داد.» قیس الخزعلی، رهبر «عصائب اهل‌الحق»، هرگز با این لحن درباره قاسم سلیمانی، سلف قاآنی، در تلویزیون ملی عراق صحبت نکرده بود. اما سلیمانی اکنون غایب است و همه چیز در عراق حداقل تا اندازه‌ای تغییر کرده است.

خزعلی در مصاحبه‌ای در ۱۹ نوامبر ۲۰۲۰ درباره سپاه قدس گفت که آنها تلاش می کردند که برخی از شبه نظامیان عراقی را ترغیب کنند که برای پرهیز از هرگونه واکنش آمریکا، از تحریک دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت آمریکا خودداری کنند. در آن زمان سیاست جمهوری اسلامی این بود که مانع از تشدید تنش با آمریکا شود و منتظر شروع مذاکرات دولت جدید آمریکا در مورد برجام و تحریم‌ها بماند.

ظاهراً خزعلی با قاطعیت درباره تصمیم شبه‌نظامیان عراق برای حمله به نیروهای آمریکایی و پایگاه‌های آمریکا در عراق «فارغ از دیگر محاسبات» حرف می‌زد؛ یعنی بدون توجه به سیاست ایران برای کاهش موقت تنش با آمریکا در آن دوره. او نقشه‌های خود را دنبال کرد و گروه تحت فرمانش نیز به شلیک راکت به سفارت آمریکا در بغداد ادامه داد؛ از جمله در حمله ۲۰ دسامبر ۲۰۲۰ که فرماندهی مرکزی ایالات متحده آن را «بزرگترین حمله در یک دهه گذشته» توصیف کرد. این حمله باعث شد که قاآنی روز بعد برای آرام کردن «عصائب اهل‌الحق» به عراق سفر کند. او موفق شد که از حملات جدی شبه‌نظامیان عراق به سفارت آمریکا در بغداد جلوگیری کند تا به این طریق نشان دهد که سپاه قدس هنوز بر نیروهای نیابتی خود در عراق کنترل دارد.

تقلا برای پر کردن خلأ قدرت

مرگ قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس، فرمانده اصلی نیروهای حشد شعبی، خلأ قدرتی ایجاد کرد که رهبران شبه‌نظامیان عراق سعی دارند آن را پر کنند. ابوفدک المحمداوی، جانشین المهندس، تاکنون نتوانسته این جای خالی را پر کند و، در نتیجه، فضا برای افرادی نظیر خزعلی فراهم آمده تا تلاش کنند نقش رهبری شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران را به عهده بگیرند. همین امر می‌تواند توضیح دهد که چرا خزعلی تصمیم گرفت پیام خود برای قاآنی را به صورت زنده و مستقیم پخش کند. در چنین فضایی، گروه‌هایی مانند «عصائب اهل‌الحق» و «كتائب حزب‌الله» و «حركت‌النجباء» ضمن اینکه در حمله به منافع آمریکا هماهنگ‌ اند، برای کسب موقعیت برتر در میان شبه‌نظامیان رقابت می‌کنند.

یکی از راه‌های کسب موقعیت برتر در میان شبه‌نظامیان، اتخاذ مواضع رادیکال‌تر و نشان دادن تمایل به انجام عملیات نظامی است. پس نباید از ابراز خرسندی خزعلی از حمله احتمالی ترکیه به شمال عراق تعجب کرد. او در ماه مارس با لبخند به تلویزیون «الاتجاه» متعلق به «كتائب حزب‌الله» گفت که تهاجم ترکیه «برای تحکیم موقعیت حشد شعبی در میان مردم بسیار خوب است ... ما خواهان چالش ‌ایم.»

از نظر تاریخی، ایران از شبه نظامیان عراق برای پیشبرد برنامه‌های کوتاه مدت و استراتژی‌های درازمدت خود استفاده کرده است. به نظر می‌رسد در این مرحله، ایران به هدف لغو تحریم‌های آمریکا نیروهای نیابتی خود در عراق را هم در طرح‌های خود گنجانده است. هر چه پیش‌تر می رویم، این احتمال وجود دارد که جمهوری اسلامی از تشدید حملات علیه آمریکا در عراق به عنوان یک اهرم فشار در مذاکرات بر سر برجام با واشنگتن استفاده کند.

آیت الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی نوروزی خود در ۲۱ مارس (اول فروردین) تأکید کرد که کشورش هیچ عجله‌ای برای بازگشت به تعهدات خود در برجام ندارد. به نظر می‌رسد این دیدگاهِ یک جریان بانفوذ در داخل رژیم ایران از جمله در نیروی قدس باشد. آنها فکر می‌کنند که تهران از دشوار‌ترین مرحله مقابله با واشنگتن عبور کرده است. صادرات نفت خام ایران در حال افزایش است و این کشور برای بهبود اقتصاد خود و رهایی از تحریم‌های ایالات متحده، یک قرارداد درازمدت به ارزش ۴۰۰ میلیارد دلار با چین امضا کرده و به نظر می‌رسد که به‌تدریج دارد به دارایی‌های مسدودشده خود در خارج از کشور نیز دسترسی پیدا می‌کند.

تنش‌‌افزایی و اهرم فشار

جمهوری اسلامی به جای آنکه به سمت میز مذاکره برود و مجبور به دادن امتیاز شود، می‌تواند با استفاده از نیروهای نیابتی خود در عراق و سایر کشورهای منطقه علیه منافع آمریکا و متحدانش عمل کند تا بعد بتواند در جریان مذاکرات از این امر به عنوان اهرم فشار استفاده کند. نشانه‌های اولیه این گرایش پیشاپیش دیده شده است. در ماه ژانویه، سپاه قدس برای ایجاد یک گروه پوششی عراقی به نام «الوية الوعد الحق» (تیپ‌های وعده حق) چراغ سبز نشان داد؛ گروهی که مأموریت آن حمله به عربستان سعودی از داخل خاک عراق بود. این گروه پهپادهایی را بر فراز ریاض، پایتخت عربستان سعودی، به حرکت درآورد و این پهپادها، از قراری که گفته می شود، به قصر سلطنتی یمامه نیز حمله کرده‌اند. علاوه‌ براین، تشدید حملات حوثی‌ها علیه عربستان سعودی و تحولات مربوط به جنگ داخلی یمن را نیز می‌توان بخشی از این استراتژی ایران قلمداد کرد.

به نظر می رسد شبه نظامیان عراقی مثل عصائب اهل الحق برای چنین تشدید تنش‌هایی آمادگی دارند و رهبران آنها نیز از مواجهه با «چالش‌ها»یی که به نفع آنها باشد، ابراز رضایت می‌کنند. از اینها گذشته، آنها این نفوذ و جایگاه فعلی خود را مدیون دوران طولانی اشغال آمریکا و جنگ با داعش هستند. در واقع، برخی از شبه‌نظامیان عراقی بیشتر مایل‌ اند که از دستورات ایران پیروی کنند، مشروط به آن‌که این دستورات برای تشدید تنش باشد‌ تا تنش‌زدایی. خزعلی که اکنون بعد از کنار رفتن ترامپ، ظاهرا اعتماد به نفس بیشتری یافته، و به جای اینکه از مکانی نامعلوم با هوادارانش حرف بزند، در میان آنها سخنرانی می‌کند، در ۲ آوریل نیروهای آمریکایی را چنین تهدید كرد: «ما تاکید می‌کنیم که اگر آمریکا نیروهای خود را از تمام مناطق عراق از جمله شمال عراق (کردستان) خارج نکند، عملیات کنونی ادامه می‌یابد و از نظر کمی و کیفی افزایش خواهد یافت.»

جمهوری اسلامی این نقشه کوتاه مدت را به عنوان گامی در جهت بیرون راندن کامل نیروهای آمریکایی از خاک همسایه غربی خود درنظر می‌گیرد. ایران بر این گمان است که نیروهای آمریکایی یک بار در سال ۲۰۱۱ عراق را ترک کردند و حالا هم هیچ دلیلی وجود ندارد که این کار را دوباره انجام ندهند. شبه نظامیان عراقی نیز کاملاً چنین حسی دارند. آنها بر این باورند که تا زمانی که نیروهای آمریکایی از عراق خارج نشوند، نمی‌توانند به هدف نهایی خود یعنی در دست گرفتن دولت عراق برسند؛ کاری که حزب الله در لبنان کرده است.

حمدی ملک هموندیار انستیتو واشنگتن و کارشناس شبه نظامیان شیعه عراق است. او یکی از نویسندگان پژوهشی است با عنوان «سربلند اما سرکش: آینده بسیج مردمی در عراق» که انستیتو در سال ۲۰۲۰ منتشر کرده است. این مقاله پیش از این در وبسایت MEI منتشر شده است.